مهدی بازرگان در سال ۱۲۸۶ در تهران متولد شد. پدرش حاج عباسقلی بازرگان (تبریزی) از تجار دیندار، روشنفکر و سر‌شناس زمان خود بود.
بازرگان تحصیلات ابتدایی را در مدرسه سلطانیه تهران و متوسطه را در دارالمعلمین مرکزی به پایان رساند و در سال ۱۳۰۶ جزء اولین گروه محصلین ممتاز کشور، برای تحصیل به فرانسه اعزام شد. بازرگان پس از طی دوره مقدماتی و قبولی در کنکور سراسری کشور فرانسه، از بین دانشجویان اعزامی، اولین ایرانی بود که وارد تحصیلات عالی دانشگاهی شد و مورد تشویق وزیر فرهنگِ وقت قرار گرفت.
باز گشت به وطن
در سال ۱۳۱۳ پس از ۷ سال تحصیل در فرانسه به کشور بازگشت و به خدمت نظام وظیفه رفت. در سال ۱۳۱۵ به عنوان اولین دانشیار در دانشکده فنی دانشگاه تهران مشغول به تدریس شد و دو دوره متوالی ریاست دانشکده فنی را به عهده گرفت.
ریاست هیات مدیره و مدیریت عامل شرکت ملی نفت
در سال ۱۳۳۰، توسط دکتر مصدق به ریاست هیات مدیره و مدیریت عامل شرکت ملی نفت ایران انتخاب شد و با حمایت مردم موفق به خلع ید از انگلیسی‌ها و با همت متخصصین ایرانی موفق به راه‌اندازی و اداره صنایع عظیم نفت شد.
در سال ۱۳۳۱ مسوول احداث شبکه لوله‌کشی آب تهران شد و آن را به ثمر رساند.
برکناری از خدمات دولتی
پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، به دلیل اعتراض مکتوب علیه انتخابات مجلس شورای ملی که آن را غیرقانونی می‌دانست، در بهمن ۱۳۳۲ از خدمات دولتی و استادی دانشگاه برکنار شد و تا شانزدهم بهمن ۱۳۵۷ که پست نخست وزیری دولت موقت انقلاب را به عهده گرفت، تنها در بخش خصوصی در زمینه تولیدات صنعتی فعالیت و خلاقیت داشت.
تقدم فعالیت دینی بر فعالیت سیاسی
فعالیت‌های دینی بازرگان، همیشه بر فعالیت‌های سیاسی او مقدم بود. از اوان تدریس در دانشگاه با دانشجویان محشور بود و با آنان در تأسیس انجمن اسلامی دانشجویان و سپس در انجمن اسلامی معلمین و بعد‌ها در تشکیل انجمن‌های اسلامی مهندسین و پزشکان مشارکت داشت. اولین نمازخانه را در دانشکده فنی در محیط دانشگاه تهران ایجاد کرد و با ایراد سخنرانی‌های متعدد در مجالس و محافل مذهبی و علمی، خلاء اعتقادی و علمی جوانان را پر می‌کرد و در برابر تبلیغات ضددینی، احزابی همچون حزب توده و جریانهای تجددزده و دین‌ستیز نقشی مؤثر داشت و پشتوانه علمی و معنوی جوانان دین‌مدار بود.
اولین تالیف دینی
بازرگان اولین تألیف دینی خود را با عنوان «نماز» بین سال‌های ۱۳۱۵ تا ۱۳۲۰ برای جوانان نوشت و با هزینه شخصی به چاپ رساند که نسخه‌ای از چاپ پنجم آن (اسفند ۱۳۲۲) در دست است. مذهب در اروپا، مطهرات در اسلام، کار در اسلام، راه طی شده، اختیار، پراگماتیسم در اسلام، از دیگر آثار دینی او در دهه ۱۳۲۰ و «از خداپرستی تا خودپرستی» و «آموزش قرآن» در ۳ جلد در دهه ۱۳۳۰ می‌باشد. از مرحوم بازرگان بیش از ۱۰۰ اثر مذهبی و ۱۶ اثر قرآنی به جای مانده است.
تاسیس کانون مهندسین
بازرگان از نظر علمی و فنی نیز فعال بود و پس از شهریور ۱۳۲۰ از بانیان تأسیس کانون مهندسین بود. در دومین سالِ تأسیس کانون مهندسین، اولین اعتصاب صنفی مهندسین به بار نشست و تحولی عمیق در ارجاع مسوولیت و میدان فعالیت به متخصصین به وجود آورد و راه اصلاحات باز شد. واگذاری مسوولیت ادارات و کارخانجات به تحصیلکرده‌ها و مهندسان و حقِ داشتن دو نماینده منتخب از هر دانشکده در شورای دانشگاه، از دستاوردهای این اعتصاب صنفی است.
پایه گذاری و انتشار مجله صنعت
در پایهگذاری و انتشار مجله «صنعت» نقشی اساسی داشت و با انجام کارهای تحقیقاتی و انتشار نتایج آن در قالب مقالات و کتاب‌های علمی، از خود دستاوردهای ارزنده‌ای به یادگار گذاشته است.
لیستی از آثار علمی
- در وصف صنعت (۱۳۱۵)
- زندان هارون یا آتشکده ساسانی (۱۳۲۳)
- دیاگرام عمومی برای گاز‌ها و هوای مرطوب (۱۳۲۳)
- سازمان مسافربری شهرستان تهران (۱۳۲۳)
- صفحه محاسبه (۱۳۲۳)
- ترمودینامیک صنعتی ۱ و ۲ (۱۳۲۳)
- تعیین شرایط هوای مطبوع (۱۳۲۶)
- آینه صنعت در ایران (۱۳۲۸)
- خشک کردن هوا بدون ماشین مبرد (۱۳۲۹)
- مهندس خارجی (۱۳۳۴)
- بسازیم یا برایمان بسازند (۱۳۳۵)
- باد و باران در قرآن (۱۳۴۳)
- پدیده‌های جوّی (۱۳۴۳)
- سیر تحول قرآن ۱ و ۲ (۱۳۴۴)
- بررسی نظریه اریک فروم (۱۳۵۵)
- علمی بودن مارکسیسم (۱۳۵۶)
از آثار علمی و فنی بازرگان است.
فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی
فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی مهندس بازرگان بسیار چشمگیر بود و به مناسبت‌های مختلف در جمع دانشجویان یا در محافل مذهبی و سیاسی، به صورت سخنرانی ارایه شده و سپس تکمیل و توسعه یافته و به صورت رساله و کتاب منتشر شده است که حاصل آن بیش از ۷۰ اثر اجتماعی و ۱۶۰ اثر سیاسی است.
بازرگان در همان روزهای اول بعد از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، از نظر سیاسی فعال شد و در تشکیل نهضت مقاومت ملی مشارکت کرد و در سال بعد، پس از کشف چاپخانه مخفی این نهضت، به مدت ۸ ماه توسط لشگر ۲ زرهی ارتش زندانی شد و در همین زندان بود که کتاب «عشق و پرستش یا ترمودینامیک انسان» را به رشته تحریر در آورد.
جبهه ملی دوم و پایه گذاری نهضت آزادی
بازرگان در تشکیل جبهه ملی دوم و مبارزات سیاسی فعالیتی مؤثر داشت و در بهار سال ۱۳۴۰ نهضت آزادی ایران را پایهگذاری کرد .
نهضت آزادي ايران در روز 27 ارديبهشت 1340توسط مهدي بازرگان و در مخالفت با نظام شاهنشاهي ايران تاسيس شد. اين تشكل از ابتدا گرايش هاي ملي و مذهبي داشت و در برگيرنده طيف هاي روشنفكري و ملي- مذهبي بود.بسياري از بنيان گذاران اين نهضت از فعالان سابق جبهه ملي ايران و حزب ايران بودند.
از ديگر موسسين اين نهضت به غير از بازرگان مي توان يدالله سحابي- علي شريعتي و صادق قطب زاده و ابراهيم يزدي را نام برد. اين نهضت همواره خود را پيرو انديشه هاي مصدق مي داند به طوري كه بازرگان در روز تاسيس نهضت آزادي و در معرفي مرامنامه نهضت گفت« مامسلمانان ايراني، تابع قانون اساسي و مصدقي هستيم»و در بند چهارم مرامنامه نهضت آزادي آمده است:«مصدقي هستيم و مصدق را از خادمين بزرگ افتخارات ايران و شرق مي دانيم...ما مصدق را به عنوان يگانه رئيس دولتي كه در طول تاريخ ايران محبوب و منتخب واقعي اكثريت مردم بود مي دانيم»(1)
زندان و تبعید
حرکت و فعالیت شتابان این جمعیت در آستانه انقلاب سفید، مهندس بازرگان را به همراه سایر بنیان‌گذاران نهضت آزادی ایران، راهی زندان کرد و پس از محاکمه‌ای طولانی، در سال ۱۳۴۲ توسط دادگاه نظامی به ۱۰ سال زندان محکوم شد و در اوایل آبان ۱۳۴۴ به علت اعتصاب در زندان، همراه با ۱۷ تن از یاران به دژ (زندان) برازجان تبعید گردید.
آزادی پس از 5سال
بازرگان در آبان ۱۳۴۶ پس از تحمل ۵ سال زندان آزاد شد. وی در طول زندان به مناسبت‌های مختلف سخنرانی داشت و به تحقیق و تألیف پرداخت که حاصل آن ۲ مقدمه بر کتاب، تلخیص یک کتاب، ارایه ۷ مقاله و ۱۱ جلد کتاب علمی و تحقیقی شامل تبلیغ پیغمبر، سازگاری ایرانی، نهضت آزادی هند، بعثت و ایدئولوژی، آموزش قرآن ۱ و ۲ و ۳، باد و باران در قرآن، پدیده‌های جوّی و سیر تحول قرآن ۱ و ۲ می‌باشد.
بازرگان پس از آزادی از زندان به فعالیت‌های علمی، اجتماعی و دینی خود بازگشت و همت خود را بر اساس ایده‌ای که در سال ۱۳۳۶ در کتاب «احتیاج روز» بر آن انگشت گذاشته بود، صرف رونق بخشیدن به اجتماعات آرمانی، انجمن‌های اسلامی و تشکل‌های صنفی و صنعتی کرد.
او در سال ۱۳۵۶ در تشکیل جمعیت ایرانی دفاع از آزادی و حقوق بشر نقش مؤثری ایفا کرد و در ائتلاف نیرو‌ها و سمت‌دهی به مبارزات مردمی علیه رژیم پهلوی، سهمی بسزا داشت.
سیاست گام به گام
نهضت آزادي در ابتداي سال 1340توسط مهدي بازرگان تاسيس شد اما از همان ابتدا قائل به سلطنت شاه بودند نه حكومت وي.اساسا ساقط كردن و بركناري شاه را قبول نداشتند اما با حكومت وي مشكل داشتند. بعد از تاسيس و مخالفت اين گروه با حكومت شاهنشاهي ايران بعضي از فعالان آن مثل مهدي بازرگان و يدالله سحابي به زندان افتادند و هر كدام به 4 تا 10 سال زندان محكوم شدند.
نهضت آزادي در ماجراي 15خرداد 42 از جمله گروه هاي سياسي بود كه از رهبري سياسي امام خميني (ره)حمايت مي كردند.بعداز اين تاريخ و با توجه به سركوب شديد ساواك در دهه 50 فعاليت نهضت آزادي در داخل تقريبا متوفق شد اما شاخه خارجي آن در اروپا و آمريكا كه توسط علي شريعتي راه اندازي شده بود شروع به كار كرد.
در خصوص شعار «شاه سلطنت كند نه حكومت» اساسي ترين چهار چوب فعاليت سياسي نهضت آزادي و جبهه ملي بود اين شعار نه به عنوان يك تاكتيك بلكه در واقع به منزله استراتژي محسوب مي شد.به عبارت ديگر چون هدف آنها ، استقرار آزادي و دموكراسي بود آن را در سايه هر نظامي صرف نظر از ماهيت آن مي پذيرفتند، لذا اعضاي نهضت آزادي در واقع نه به حكومت اسلامي معتقد بودند و نه هدفشان سرنگوني سلطنت بود بلكه براي آنان استقرار دموكراسي در سايه شاه و آمريكا غايت مطلوب به شمار مي رفت.
مهندس بازرگان ، نخست وزیر ایران
در ۱۵ بهمن ۱۳۵۷ قبل از پیروزی انقلاب از سوی امام خمینی به عنوان نخست‌وزیر برگزیده شد، اعتصابات صنعت نفت را سامان بخشید و دولت موقت انقلاب را تشکیل داد و به مدت ۹ ماه، سکان دولت را در دست گرفت.
درباره علت و چرایی این انتخاب باید گفت که آن مقطع خیلی حساس و مهم بود و اگرچه امام خمینی نسبت به پیروزی انقلاب و شکست طاغوت اطمینان خاطر داشت ولی برخی نه تنها چنین اطمینانی نداشتند، بلکه شکست و به نتیجه نرسیدن انقلاب و مبارزه را محتمل می‌دانستند و می‌گفتند: هنوز همه قدرت نظامی و مادی در اختیار رژیم است و هر کاری از دست‌شان برمی‌آید؛ مثلاً می‌توانند با بمباران محل تجمع رهبران و سران انقلاب، کار را یکسره کنند.
از این رو این آقایان معتقد بودند که باید با دولت بختیار مماشات کرد و از هر اقدامی که وی را برآشفته و احیاناً به اقدامات خشونت‌آمیز وادار می‌کند، خودداری نمود. درخصوص تعیین نخست‌وزیر هم می‌گفتند که باید فردی میانه‌رو و تا حدی مورد قبول دستگاه تعیین شود تا کار به جاهای باریک و قهرآمیز کشیده نشود. امام هم با این که شخصاً با انتخاب مهندس بازرگان مخالف بود و می‌توانست شخصیت‌های انقلابی، شایسته و توانمندی همچون شهید بهشتی را به این سمت بگمارد، ولی مصلحت‌اندیشی اعضای شورای انقلاب و برخی از اطرافیان بخصوص آیت الله منتظری را که ارتباط نزدیک و تنگاتنگی با بازرگان داشت، پذیرفت و مهندس بازرگان را به نخست‌وزیری منصوب نمود.
به هر حال، در آن مقطع تقریباً همگان این انتخاب را به مصلحت می‌دیدند. بختیار هم با بازرگان و کابینه‌اش مشکل چندانی نداشت و خیلی زود کوتاه آمد. شاید سازشی هم پشت پرده صورت گرفته بود که بختیار مثلاً در برابر حفظ جانش با دولت جدید راه بیاید و مشکل‌ساز نشود که فرار بختیار از مرز بازرگان در حالی که در دسترس مقامات بود، این فرضیه را تأیید می‌کند. نشانه و مؤید دیگر این سازش حضور برخی از عناصر شناخته‌شده رژیم مثل تجلی در دولت موقت بود.(2)
جمهوری دموکراتیک اسلامی
مبارزه با اسلاميت نظام در ماههای آغازین پیروزی انقلاب با سمبل هايي مثل مخالفت با «حجاب زنان» همراه بود. در اين مبارزه از عناصر راست ملي گرا تا گروهك چپ گراي چريك هاي فدايي خلق كه در اطلاعيه اي حجاب شرعي را «محبوس كردن زنان با بندهاي پوسيده و در چارچوب افكار قرون وسطايي» ناميده بودند، شركت داشتند. بي اعتقادي دولت موقت به همراهي با اسلام خواهي امام و مردم نيز به نوبه خود مهيا كننده عرصه براي جولان دادن عناصر لائيك بود. به همين سبب امام خميني در بدو ورود به قم در كنار تأكيد بر حمايت از دولت بازرگان، همين دولت را «ضعيف النفس» خطاب كردند.(3)
در آن روزها بازرگان پيشنهاد كرده بود كه عنوان «جمهوري دموكراتيك اسلامي» بر نظام آينده نهاده شود. ولي امام از اولين روز حضور در قم تا زمان انجام همه پرسي، بارها بر خواسته ملت يعني «جمهوري اسلامي نه يك كلمه كم و نه يك كلمه زياد» تاكيد كردند. شايد كمتر كسي از عامه مردم در روز ورود امام به قم اطلاع داشت كه مهم ترين مخاطب اين كلام امام بازرگان است :«آن ها كه مي خواهند كلمه دموكراتيك را بر اين عبارت (جمهوري اسلامي) اضافه كنند، آن ها غرب زدگاني هستند كه نمي فهمند چه مي گويند.»
برخي از موضع گيري هاي امام در آن ايام، از نگراني ايشان نسبت به رويه هاي دولت موقت حكايت دارد، روز 15 اسفند 1357 امام به صراحت از صورت طاغوتي وزارتخانه ها (بي حجابي و تجملات) انتقاد كردند و گفتند: «اين ها همه مسلمانند همه متعهدند. لكن ضعيف النفس اند... ضعيفيد آقا و تا ضعيفيد زير بار اقويا هستيد. آن وقتي كه نفس شما قوي شد و اعتنا نكرديد به اين زخارف، آن وقت است كه از شما حساب مي برند.»(4)
امام در اين سخنراني همچنين روش قدم به قدم دولت بازرگان را يادآور همان روش قدم به قدم در دوران نهضت دانستند.
حفظ چنين دولتي در عين حفظ انقلاب كار را براي امام بسيار دشوار ساخته بود؛ با اين حال آرايش جريان هاي سياسي مخالف به رغم برخورداري از رسانه هاي متعدد، در مقابل يك عتاب امام به هم مي ريخت. در آخرين روزهاي قبل از برگزاري رفراندوم گروه هايي مثل منافقين (موسوم به مجاهدين خلق) جبهه ملي، حزب توده و حزب خلق مسلمان براي اينكه از چشم مردم نيفتند، چاره اي جز دعوت مردم به دادن رأي «آري» به جمهوري اسلامي نيافتند. تنها چريك هاي فدايي خلق و گروه هاي ديگر تجزيه طلب در كنار متين دفتري و جبهه پرسروصدايش رفراندوم را تحريم كردند. روز 12 فروردين محك جديدي براي ميزان مقبوليت مخالفان نظام بود. گرچه هوشمندي مقطعي برخي از آن ها در آخرين روزها مانع از رسوايي شان در رفراندومي شد كه 2/98 درصد مردم در آن به جمهوري اسلامي رأي «آري» دادند، اما حتي اين پيام آشكار ملت نيز نتوانست جريان هاي سياسي مخالف را بر سر عقل بياورد و از مهلكه سقوط سياسي نجات بخشد.(5)
دولت موقت: اعتدال گرا يا ناتوان؟
مهندس مهدي بازرگان علاوه بر مباني، در روش ها نيز راهي جز آنچه كه منطق يك دولت انقلابي و طراز «مكتب اسلام ناب» اقتضا مي كرد ، در پيش گرفت. «اعتدال گرايي» منتسب به بازرگان بيش از آن كه ناشي از تفاوت منطق او با خط امام باشد، به ناتواني هايش بازمي گشت؛ چنان كه آن مرحوم سه روز قبل از پيروزي انقلاب اسلامي در اجتماع دانشگاه تهران گفته بود:«انتظار عمل كردن مثل رهبر و مرجع عالي قدري كه بنده را مأمور و مفتخر به اين خدمت كرده اند و با عزم راسخ ايماني و قدرت، سر به زير انداخته و بولدوزروار حركت مي كند و صخره ها و ريشه ها و سنگ ها را سر جايش خرد كرده و پيش رفته و مي رود، اين انتظار را از بنده نداشته باشيد. بنده ماشين سواري نازك نارنجي هستم كه بايد روي آسفالت و راه همواره حركت كنم و شما بايد راه را برايمان هموار كنيد.»(6)
اين اعتراف، آن زمان نشانه اي از فروتني مهندس بازرگان تلقي شد. اما واقعيت اين «ناتواني» مشكلاتي را دامنگير نظام نوپا كرد. بازرگان در اولين اقدامات خود در دولت موقت، گروهي از سياستمداران فرتوت را مأمور اداره يك كشور بحران زده كرد؛ سياسيوني كه حتي داراي سابقه كارشكني در مبارزات امام عليه نظام ستم شاهي بودند.
حتي مهندس عزت الله سحابي به «بدبيني بازرگان به جوان ها» اذعان دارد.(7) البته نخست وزير دولت موقت به تدريج متقاعد شد كه افراد جوان تري از طيف همفكرانش را بايد به كار گيرد، اما بازرگان هيچ گاه نياز نظام تازه تاسيس به جوانان پرشور، انگيزه مند و انقلابي را درك نكرد. زماني كه جهاد سازندگي در نخست وزيري، تأسيس شد، بازرگان به بوروكرات هاي اين دستگاه پوسيده و ناكارآمد دل بسته بود. بدتر از آن، حتي نماينده امام مجبور بود، جوانان جهادگر و در حقيقت هسته اوليه شكل گيري اين نهاد را از ديد نخست وزير انقلاب پنهان كند! 4 با اين حال، نيروهاي انقلاب نمي توانستند دست روي دست بگذارند و البته در برابر آن ها، نخست وزير دولت موقت با مضاميني مثل «دولت در دولت، چاقوي بي تيغه و...» از جوانان انقلابي گلايه مي كرد!
بازرگان حتي وظايف شوراي انقلاب را براي بررسي و تأييد صلاحيت وزراي مورد نظر خود برنمي تافت و حتي آنان را تهديد به «استعفا» مي كرد. خاطرات رهبر معظم انقلاب، به عنوان يكي از اعضاي شوراي انقلاب از آن روزها نشان دهنده اين واقعيت است. حضرت آيت الله خامنه اي با اشاره به تاكيد اكثريت اعضاي شوراي انقلاب مبني بر لزوم برخورداري وزرا از ويژگي هاي انقلابي و اعتقاد عميق به اسلام، يادآور مي شوند: «ما مي گفتيم مثلا فلان وزير را قبول نداريم و مواجه مي شديم با يك پاسخ كه پيوسته با آن روبه رو بوديم و آن اين بود كه رئيس دولت موقت به ما مي گفت اگر اين ها را قبول نكنيد من ناچارم استعفا بدهم. حالا شما ببينيد وضعيت ما در مقابل تهديد استعفا از طرف رئيس دولت موقت آن هم بيست روز بعد از تشكيل دولت، چگونه است... ما بر سر معاونين آقاي بازرگان چند بار در شوراي انقلاب كارمان با ايشان به مشاجره كشيد.»(8)
مهندس مهدي بازرگان حتي نسبت به دستورات صريح امام خميني(ره) در برخي از اين موارد بي اعتنا بود. در نامه اي كه شهيد بهشتي در 22 اسفندماه 1359 به امام نوشت؛ مي خوانيم: خود شما به ياد داريد كه اين ها در مورد اميرانتظام و آقاي فربد (دومين رئيس ستاد ارتش) و تاكيد جناب عالي بركنار گذاردن آن ها چگونه عمل كردند.(9)
مدیریت ناهماهنگ
بازرگان در طول دوران نخست وزیری همواره از مدریت ناهماهنگ در کشور گلایه داشت . سوال اینجا است که آیا نظام باید با دولت موقت هماهنگ میشد و یا بر عکس؟ شورای انقلاب بیشترین همراهی را با دولت موقت برای رسیدن به اهداف پیش بینی شده داشت . تعیین وزیران دولت در این راستا باید ارزیابی شود .
موافقت اعضاي شوراي انقلاب با عضويت برخي از وزراي بازرگان در دولت، به دليل پذيرش صلاحيت آن ها نبود. سيدهادي خسروشاهي با اشاره به نوع رفتار ناصر ميناچي (وزير اطلاعات و جهانگردي يا ارشاد ملي دولت موقت) با شهيد مطهري در انتهاي دهه 1340 و ابتداي دهه 1350 كه به جدا شدن شهيد مطهري از اين موسسه فرهنگي انجاميد، مي گويد:پس از پيروزي انقلاب و تشكيل دولت موقت به رياست مرحوم مهندس بازرگان و شركت آقاي ميناچي در كابينه دولت موقت، من يك بار بيشتر مرحوم شهيد مطهري را به علت مشاغل و گرفتاري هايي كه ايشان داشتند، ملاقات نكردم. در اين ملاقات از ايشان پرسيدم چرا به رغم شناختي كه از آقاي ميناچي داشتند، با انتخاب او براي وزارت در شوراي مربوطه مخالفت نكردند؟ شهيد مطهري در پاسخ گفتند: البته من قلبا با انتخاب نامبرده موافق نبودم، ولي در شوراي مربوطه، مخالفت خود را ابراز نكردم، چون در ذهنم اين شبهه ايجاد شد كه شايد مخالفت من براي رضاي خدا نباشد و ريشه در رنجش من از نامبرده در مورد مسئله حسينيه ارشاد و برخورد زشت و ناگوار وي با من داشته باشد و يا حداقل براي مردم و دوستان چنين سوء تفاهمي پيش بيايد، لذا سكوت كردم. البته مخالفت مرحوم آقاي طالقاني با انتخاب نامبرده براي وزارت و مشكوك دانستن وي از لحاظ سياسي و ارتباط احتمالي با بعضي از محافل رژيم سابق، شايد براي روشن شدن دوستان، اتمام حجتي بود و تكليفي براي من باقي نمي ماند، اين بود كه سكوت كردم، ولي چون در نهايت، اكثريت دوستان شورا با انتخاب وي موافقت كردند، ما هم مخالفتي نكرديم تا خداي نكرده در آغاز كار، اختلافي بين ما و دوستان و كابينه موقت پيش نيايد وگرنه موضع من نسبت به نامبرده، با توجه به عملكرد غيرمشروع وي در اداره حسينيه ارشاد، بر همه روشن بود و من نخواستم آن موضع گيري را در اين امر دخالت بدهم، چون هدف بالاتر از اين حرف هاست(10)
البته در انتخاب افراد يك اختلاف نظر اساسي بين مهندس بازرگان و بزرگان شوراي انقلاب وجود داشت. بازرگان در شرح اين اختلافات مي گويد كه برخلاف نظر شهيد بهشتي كه بر «حسن شهرت و شايستگي اخلاقي و اجتماعي و پذيرش شخصي و اداري» وزراء تاكيد داشته، وي بيشتر به «سابقه و آشنايي و صلاحيت اداري و فني» اهميت مي داده است.(11)
نتيجه سليقه و روش نخست وزير دولت موقت، به وجود آمدن يك دستگاه اجرايي ناكارآمد و نامتناسب با مطالبات انباشته مردم انقلابي بود. اين ناكارآمدي در كنار توقع آفريني هاي جاه طلبانه و توطئه گرايانه گروه هاي چپ و راست وضع دشواري را پديد آورد، چنانكه گاه امام را به رغم حمايت از دولت نوپا، به بيانات عتاب آلودي نيز مجبور مي كرد. از اولين روزهاي تشكيل دولت موقت تا پايان عمر كوتاه آن، بارها امام از ادامه «وضعيت طاغوتي در اداره ها» و حتي حفظ سربرگ هاي حاوي نماد رژيم شاهنشاهي شكايت داشتند. در اين شرايط، نيروهاي انقلاب با مشاهده خسارت هاي ناشي از رويه هاي زيانبار مجبور به دخالت در امور اجرايي بودند. به عنوان مثال، كميته هاي انقلاب اسلامي اولين پناهگاه مردم براي رسيدگي به نارسايي هاي اجرايي و مفاسد اداري بود. پيگيري كميته ها براي رفع مشكل، به جاي آنكه دولت موقت را به تلاش بيشتر وادارد، آن را به مقابله با نهادهاي انقلابي مي كشاند.
مهندس بازرگان و يارانش با تمسك به برخي از نابساماني ها و انحراف هايي كه در برخي از كميته ها وجود داشت، دوماه پس از پيروزي انقلاب اسلامي خواستار انحلال كميته ها و سپردن كار به شهرباني و ژاندارمري شدند و اين در حالي بود كه دستگاه انتظامي به جا مانده از رژيم گذشته، وارث سال ها بدنامي و فساد و به طور طبيعي فاقد مقبوليت اجتماعي و نيز انگيزه و كارآمدي دروني براي بردوش كشيدن بار سنگين انقلاب به شمار مي رفت. در چهارگوشه كشور ناامني هاي تجزيه طلبانه اوج گرفته بود و گروه هاي سياسي مخالف راه امام و مردم، با غارت مراكز نظامي به جنگ مسلحانه براي براندازي نظام فكر مي كردند.
احمد صدر حاج سيدجوادي وزير كشور كه پيشنهاد انحلال كميته ها را مطرح مي كرد، در وزارتخانه خود، گروهي از اعضاي گروهك هاي مسلح مثل منافقين (موسوم به مجاهدين خلق) را گرد آورد. او يك عنصر حزب توده به نام ابراهيم يونسي را كه سابقه عضويت در شاخه نظامي حزب توده داشت، را استاندار كردستان كرد. اين امر امكان دستيابي گروهك هايي مثل حزب دموكرات كومله و... را به اسلحه و ديگر امكانات دولتي مهيا مي ساخت.(12)
خواسته دولت مهندس بازرگان براي انحلال كميته هاي انقلاب اسلامي به عنوان مهم ترين نهاد مردمي برخاسته از مساجد و حافظ انقلاب، در حالي مطرح مي شد كه همان هنگام در تبليغات گروه هاي سياسي مخالف برحذف روحانيت از صحنه سياسي تاكيد دائم مي شد تا جهت گيري «اسلام محور» نظام جديد را تضعيف كنند.(13)
تلاش برای انحلال مجلس خبرگان
نهضت آزادي و دولت موقت در قبال امام خمینی برعدم صلاحيت حقوقدانان غربزده براي حضور در مجلس خبرگان قانون اساسي و لزوم ورود اسلام شناسان به اين امر، سكوت اختيار كرد.
اما زماني كه مجلس خبرگان در يك برخورد فعال و خارج از چارچوب پيش نويس قانون اساسي، اصل ولايت فقيه را به تصويب رساند، مخالفت ها آغاز شد. براي مثال، امير انتظام، عضو فعال نهضت آزادي و سخنگوي قبلي دولت موقت در مقام سفير ايران در كشورهاي اسكانديناوي به سوي مراد خود، بازرگان در تهران شتافت و ايده انحلال مجلس خبرگان يا استعفاي دولت موقت را در اعتراض به اين مصوبه مجلس خبرگان به او پيشنهاد كرد. (14)او از بازرگان خواست پيش از مطرح كردن اين پيشنهاد براي امام، آن را در گفت وگو با خبرنگاران علني كند تا امام را در مقابل عمل انجام شده قرار دهد. بازرگان ابتدا اين پيشنهاد را پذيرفت، اما پس از تشكيل جلسه دولت موقت، از طرح علني آن منصرف شد.
به گفته شهيد فضل الله محلاتي، بازرگان در گفت وگوي خصوصي با وي و آیت الله منتظري (امام جمعه وقت تهران) در زيرجايگاه نماز جمعه از اينكه خبرگان از چارچوب «پيش نويس قانون اساسي» - كه اصل ولايت فقيه در آن گنجانده نشده بود- پيروي نكرده اند، به شدت عصباني بوده . (15)
اعتراض سران نهضت آزادي به رأي نمايندگان مجلس خبرگان قانون اساسي البته راه به جايي نبرد و اصل تاريخ ساز «ولايت فقيه» به قانون اساسي راه يافت، اما اين ماجرا، تابلويي هميشگي از بي اعتنايي نهضت آزادي و رهبر آن را به اصول ضروري اسلام و ضروريات مردم سالاري ترسيم كرد. حسرت خوردن از عدم استمرار حيات چنين حزبي، آن هم از سوي كساني كه دو دهه بعد پرچم «اصلاح طلبي» را بلند كرده بودند، يكي از طنزهاي ماندگار تاريخ سياسي معاصر است.(16)
اعتراض ها به دیدار بازرگان با برژینسکی
به دنبال اشغال لانه جاسوسی آمریکا توسط دانشجویان مسلمان پیرو خط امام دولت موقت استعفا داد .
پیش از این استعفا دیدار بازرگان با برژینسکی جنجال برانگیز شده و انتقادات شدیدی را متوجه وی و دولت موقت کرده بود .
دولت آمریکا می گوید این بازرگان بود که تقاضای دیدار کرده بود ولی دولت موقت نظر دیگری دارد .
روزنامه اطلاعات در شماره روز 12آبان 1358در گزارشی از این دیدار می نویسد :«هیئت سیاسی ایران به ریاست مهندس مهدی بازرگان نخست وزیر که صبح چهارشنبه گذشته برای شرکت در بیست و پنجمین سالگرد انقلاب الجزایر به آن کشور سفر کرده بود ملاقاتها و گفت و گوهایی در حاشیه این مراسم با شخصیت ها و هیئت های نمایندگی دیگر کشورها انجام داد و پیام امام خمینی به مناسبت سالگرد انقلاب الجزایر قرائت شد . ملاقات بازرگان با رئیس جمهور الجزایر ، برژینسکی مشاور امنیتی کارتر ، حافظ اسد رئیس جمهور مصر و مصاحبه دکتر ابراهیم یزدی وزیر امورخارجه در این سفر از جمله رویدادهایی است که می توان به آنها اشاره کرد . بر اساس گزارش های رسیده مهندس بازرگان یک ملاقات بدون حضور خبرنگاران و عکاسان با برژینسکی مشاور ریاست جمهور آمریکا در امور امنیتی انجام داد که به مدت یک ساعت و نیم طول کشید . مهندس بازرکان در پایان این دیدار در یک گفت و گوی خبری کوتاه اعلام کرد مذاکره با برژینسکی صریح و روشن بوده و ما اعلام کردیم که آمریکا باید روش خود درباره ایران را نسبت به دوران شاه سابق تغییر دهد . وی ادامه داد : ترتیب این ملاقات دو روز قبل از عزیمت من به الجزایر داده شده بود کاردار سفارت آمریکا در تهران به من اطلاع داد برژینسکی مایل است هنگام اقامت من در الجزایر ملاقات و مذاکراتی انجام دهد.نخست وزیر این مذاکرات را صادقانه توصیف کرد و گفت : موضوع قراردادهای گذشته ایران با آمریکا و نیز چگونگی مناسبات و روابط دو کشور مطرح شده است .»(17)
برژینسکی در مقاله ای با عنوان «چگونه ایران را از دست دادیم ؟» جریان این دیدار را با تفاوت روشنی از جمله این که بازرگان از وی تقاضای دیدار کرد چنین روایت می کند : «يك هفته پس از ورود شاه به آمريكا، روز اول نوامبر، من در رأس هياتى از طرف دولت آمريكا براى شركت در جنشهاى بيست و پنجمين سالگرد انقلاب الجزاير به آن كشور رفتم. در جريان اين سفر بود كه مهدى بازرگان نخست وزير ايران از من تقاضا كرد كه ديدارى با هم داشته باشيم. من اين تقاضا را پذيرفتم و بعد از ظهر همان روز در اتاق هتل بازرگان با وى ملاقات كردم...ملاقات ما در محیط دوستانه ای پایان یافت و رفتار مخاطبین ایرانی من خیلی بیش از انتظار صمیمانه بود . من جریان این دیدار را بی درنگ به رئیس جمهوری و ونس وزیر امور خارجه گزارش دادم » ابراهیم یزدی وزیر خارجه بازرگان در مورد اظهارات برژینسکی می گوید من و مهندس بازرگان بعد از انتشار کتاب برژینسکی در نامه ای خطاب به ناشر کتاب به این ادعا که ما درخواست دیدار با برژینسکی را داشتیم اعتراض کردیم . وی همچنین می گوید : اگر ما درخواست دیدار داشتیم چرا ملاقات در محل اقامت بازرگان صورت گرفت ؟ با این حال قرائت طرفین این مذاکره صمیمی ، ساده و روشن و در عین حال طولانی متفاوت است . رابرت گیتس وزیر دفاع سابق آمریکا که در آن زمان 5سالی می شد که از سازمان سیا به شورای امنیت ملی نقل مکان کرده بود نیز در این جلسه حضور داشت . وی نیز طی سخنانی که در دانشگاه ملی امور دفاعی آمریکا ایراد شد اعلام کرد این بازرگان و دولت ایران بود که از ما درخواست کردند به آنان وقت ملاقات دهیم .»
دیدار بازرگان با برژینسکی واکنش های گسترده ای را در سطح کشور به همراه داشت .
به عنوان نمونه حزب جمهوری اسلامی به دنبال انتشار خبر دیدار های بازرگان در الجزایر با انتشار بیانیه ای از دولت توضیح خواست .
حزب جمهوری اسلامی در این بیانیه پرسیده بود : در زمانی که امام و امت شدیدا سیاست‌های تجاوزکارانه آمریکا را محکوم می‌کنند آیا ملاقات با برژینسکی می‌تواند با حرکت انقلابی مردم مسلمان ایران هماهنگ باشد؟
در بخش دیگری از این بیانیه تاکید شده بود : ما لازم می‌دانیم که گزارش این ملاقات کامل و تمام در اختیار امام خمینی و شورای انقلاب گذاشته شود و ملت نیز کاملا در جریان امور قرار بگیرد تا از سوءتفاهمات احتمالی جلوگیری شود و این امر مورد بهره‌برداری سوء قرار نگیرد؟(18)
حوزه علمیه قم نیز با انتشار اطلاعیه ای از ملافات مهندس بازرگان با برژینسکی در الجزایر انتقاد کرد . (19)
آیت الله خلخالی نیز در اعتراضی به دیدار نخست وزیر با معاون رئیس جمهور آمریکا تسخیر سفارت آمریکا توسط دانشجویان را واکنشی به این دیدار دانست .
وی گفت : کسانی که تا به امروز به خون پاسداران و ارتشیان غیور ما خندیده اند و کسانیکه از یک جرثومه خیانت و دزد ، محمد رضای خائن که ملت ایران او را به اعدام محکوم کرده پذیرایی می کنند و کیسنجر و نیکسون با خانم های خود به دیدن او می روند و درصدد توطئه علیه جمهوری نوپای اسلامی می باشند مانند جرالدفورد نقشه برگشت شاه را در سر می پرورانند نباید ما به خود اجازه ملاقات با سران آنها را بدهیم . (20)
سرانجام ؛ استعفا !
به دنبال این اعتراضات و نیز اشغال لانه جاسوسی بود که مهندس مهدی بازرگان نخست‌وزیر روز 14آبان 58 استعفای خود را تقدیم امام کرد.
در بخشی از متن استعفای مهندس بازرگان که امروز در قم تقدیم امام شد آمده بود : دخالت‌ها، مزاحمت‌ها، مخالفت‌ها و اختلاف نظر‌ها، انجام وظایف محوله و ادامه مسئولیت را برای همکاران و اینجانب مدتی است غیرممکن ساخته است .
بازرگان ادامه داده بود : در شرایط تاریخی حساس حاضر نجات مملکت و به ثمر رساندن انقلاب بدون وحدت کلمه و وحدت مدیریت میسر نمی‌باشد، بدین وسیله استعفای خود را تقدیم می‌دارد تا به نحوی که مقتضی می‌دانند کلیه امور را در فرمان رهبری بگیرند یا داوطلبانی را که با آنها هماهنگی وجود داشته باشد مامور تشکیل دولت فرمایند.(21)
امام خمینی نیز بلافاصله پس از این استعفا در فرمانی خطاب به شورای انقلاب وظایف نخست وزیر را به شورای انقلاب محول کردند .
امام خمینی در این فرمان از شورای انقلاب خواستند بدون فوت وقت در تهيه مقدمات همهپرسي قانون اساسي ، انتخابات مجلس شوراي ملي و تعيين رئيس جمهور تلاش کند . (22)
آخرین نطق بازرگان
عصر 16 آبان دو روز پس از استعفا مهندس بازرگان در آخرین پیام خود مسائل مهم مملکتی را تحلیل کرد. سخنان بازرگان در این نطق طرز تفکر وی و نیز مسیر دولت موقت را به خوبی عیان می سازد .
بازرگان در این پیام تاکید کرد : اگر بار گران بودیم رفتیم ، حوالت با خدا کردیم و رفتیم .
نخست وزیر سابق گفت : امام در فرمان نخست وزیری به ما ماموریت داد تا مقدمات انتقال از رژیم طاغوت به حالت کمال مطلوب نهایی جمهوری کامل اسلامی را فراهم آوریم و خود ما هم یک چیز به آن اضافه کردیم و آن تدارک و تهیه انقلاب نهایی و مطلوب بود ، با تاسیس پست وزیر مشاور در طرح های انقلاب این ماموریت را به خودمان دادیم که با استفاده از نظریات مردم و متخصصین و مطلعین با فرصت و فراغت و با مطالعه صحیح و کامل در امور اقتصادی ، آموزش و فرهنگ ، امور اجتماعی ، امور سیاسی ، نظامی ، اداری و غیره در این مدت دوران انتقال ، مطالعات لازم بشود که طرح های مفید برای دولت آینده عرضه گردد تا اگر خواستند استفاده کنند و یا تکمیل نمایند .
انتظاری که مردم از ما داشتند و نشد
بازرگان گفت : مردم از ما انتظار داشتند همه مشکلاتی که در طول 2500سال نظام طاغوتی ایجاد شده بود به طرفه العینی برطرف کنیم .
وی ادامه داد : بین سازندگی و انتقام تضاد وجود دارد ، وقتی بخواهند که حساب های گذشته تسویه بشود و انتقام گیری بشودو آن حالت انقلابی پاکسازی صورت بگیرد این دو عمل با هم جور نمی آیند .
من همیشه گام به گام حرکت کردم / راهی جز این بلد نبودم
بازرگان در توضیح ناکامی های دولت موقت گفت: در هر حال متاسفانه ما نه بال داشتیم که پرواز کنیم ، نه پیغمبر خدا بودیم که معراج کنیم و نه طی الارض بلد بودیم ...در تمام مراحل زندگی چه در دوران تحصیل ایران ، چه دوران تحصیل خارج ، چه دوران خدمات اداری ، چه دوران مبارزه و هرجا که بودیم ما گام به گام و سنگر به سنگر جلو رفتیم و غیر از این راهی و وسیله ای بلد نبودم ، حالا خیلی متاسفم و عذر میخواهم چون بشر بودم و راهی جز این بلد نبودم !
ابلیس کی گذاشت که ما بندگی کنیم /تعدد مراکز تصمیم گیری مشکل اصلی
نخست وزیر سابق همچنین با اشاره به مخالفت ها و مزاحمت های دشمنان از چپ ها تا دشمنان خارجی گفت : ابلیس کی گذاشت که ما بندگی کنیم و البته عامیانه می گویم کی شد که بی سرخر زندگی کنیم !
بازرکان تعدد مراکز تصمیم گیری را مشکل دیگری دانست که در نه ماه گذشته دولت موقت با آن دست به گریبان بوده است .
مشکل قانون اساسی و حاکمیت طبقاتی !
وی در ادامه ضمن انتقاد از قانون اساسی تدوین شده در مجلس خبرگان قانون اساسی گفت : بیم آن می رود که این قانون اساسی به چند قطبی شدن کشور بینجامد و کسی در این کشور تکلیف خود را نداند ، ما با این نگرانی بزرگ خداحافظی می کنیم که مملکت بعد از تصویب قانون اساسی باز هم دچار هرج و مرج و بی تکلیفی باشد و حاکمیت طبقاتی ولو طبقه روحانی در کشور حکمفرما شود .
استعفا به خاطر تسخیر سفارت آمریکا نبود / در اعتراض به آمریکا پیش قدم بودیم
بازرگان در ادامه این که استعفای دولت موقت به مسائل بعد از تسخیر سفارت آمریکا مربوط است اشاره کرده و آن را شدیدا تکذیب کرد و گفت : از مدتها قبل تصمیم به استعفا داشتیم .
وی گفت : در اعتراض به عمل آمریکا در پذیرش شاه سابق دولت پیش قدم بود .
تا به حال با صدها وزیر و سفیر دیدار داشتیم / نیازی نبود اطلاع بدهیم
بازرگان در پاسخ به این سوال که چرا دیدار با برژینسکی به اطلاع امام نرسیده بود گفت : ما در این مدت با صدها وزیر و سفیر دیدار داشتیم و هیچ کدام از این دیدار ها را نیز به اطلاع شورای انقلاب و یا امام نرساندیم ، نخست وزیری که برای دیدار با یک وزیر باید اجازه بگیرد به درد لای جرز دیوار میخورد ، مگر من هویدا هستم یا امام خمینی محمد رضا شاه که بخواهم برای آب خوردن هم از ایشان اجازه بگیرم...امام هم هیچوقت چنین توقعی از ما نداشتند .
عیبی ندارد به ما غرب زده بگویند !
نخست وزیر مستعفی ادامه داد : ضرب المثلی است در فرانسه ، البته ذائقه و مشرب فرانسوی است و بعد هم به پاس اینکه 7سال من در آنجا تحصیل کرده ام و خودم را به فرمایش امام علی مدیون آنها می دانم ولو اینکه می گویند غرب زده است ، مثلی است که می گوید زیبا ترین زن جهان بیش از آنچه دارد نمی تواند هدیه کند ، همکاران ما هم هر آنچه داشتند در طبق اخلاص گذاشتند . (23)
نماینده مجلس
او بعد از کناره‌گیری از پست اجرایی، در اولین انتخابات مجلس نامزد نمایندگی شد و به نمایندگی از مردم تهران در قالب فراکسیون اقلیت به مجلس راه یافت.
دوره اول مجلس شوراي اسلامي كه در تاريخ هفتم خرداد سال 1359 شمسي اولين جلسه خود را تشكيل داد، با حوادث ناگوار و دلخراشي همراه بود كه مجلس اولي ها را با مشكلات فراواني مواجه كرد. رياست موقت مجلس اول شوراي اسلامي ابتدا بر عهده يدالله سحابي، با نايب اولي مهدي بازرگان بود ولي در ادامه و پس از تصویب اعتبارنامه‌ها، انتخاب هیئت رئیسه دایم صورت گرفت و اکبر هاشمی رفسنجانی عهده دار ریاست مجلس، و سید اکبر پرورش، سید محمد موسوی خوئینی‌ها، حبیب الله عسگراولادی، محمد یزدی و سید محمد خامنه‌ای به عنوان نواب هيات رئيسه برگزيده شدند.
از جمله مشکلات مجلس اوّل شوراي اسلامي كه در تاريخ هفتم خرداد ماه 1363 پايان يافت، ناامنی کشور به واسطهٔ انقلاب و جنگ ایران و عراق بود.
شايد علاوه بر ترور شخصيت هاي نظام، مهمترين حادثه اي كه در آن روزها در دهه شصت اتفاق افتاده بود، تظاهرات 5 مهر 1360 بود، كه اعضاي سازمان مجاهدين خلق كه اينك شمشير را از رو بسته و به مقابله مسلحانه با نظام جمهوري اسلامي روي آورده بودند، به خيابانهاي تهران ريخته و براي اولين بار پس از انقلاب اسلامي شعارهايي اهانت آميز عليه امام خمینی سر دادند.
روز چهارشنبه 15 مهرماه سال 1360، مهدي بازرگان كه پس از استعفا از مقام نخست وزيري، اينك به عنوان نماينده مجلس شوراي اسلامي فعاليت مي كرد، در نطق پيش از دستوري كه به مناسب مرگ "سادات" ديكتاتور مصري، قرائت مي كرد، به مساله اعضاي سازمان منافقين و عملكرد آنها پرداخت.
در شرایطی كه منافقین دچار بحران روانی و شكست بزرگ اجتماعی و تبلیغی شده بود و عملاً در بن بست گرفتار آمده بود، موضع گیری نا به هنگام و غیر منتظره مهدی بازرگان در مورد سازمان كه موجب برانگیختن واكنش ها و بازتاب های سیاسی و تبلیغی شد، بسیار عجیب و سؤال برانگیز بود.
در حالی كه فضای اجتماعی بعد از 30 خرداد و به ویژه در پی شهادت مظلومانه شهدای هفتم تیر و هشتم شهریور، به شدت علیه بازرگان و نهضت آزادی بود و افكار عمومی آنان را به نوعی شركای سیاسی و سهیم در جرایم سازمان می شناختند، تا آنجا كه در مراسم تشییع شهدای هشتم شهریور و سایر اجتماعات مذهبی سیاسی مانند نمازهای جمعه، شعارهایی علیه رهبران نهضت آزادی سر داده می شد، انتظار می رفت كه حداقل از سوی شخص بازرگان، سخن یا اقدام تحریك آمیز جدیدی بروز نیابد.
در خاطرات رفسنجانی مواردی از اعتراضات مردمی علیه بازرگان و نهضت آزادی و حتی درخواست كمك نهضتی ها از وی برای كاهش و یا جلوگیری از ادامه آن اعتراضات، درج شده است.
از جمله در روز 15 شهریور 60، به نقل از خانواده هاشمی كه در تشییع جنازه شهید قدوسی و شهید وحید دستجردی شركت كرده بودند، آمده است كه : "مردم شعارهایی علیه مهندس بازرگان هم می دادند ."
بازرگان كه در آن روزگار به شدت مورد خشم و غضب ملت قرار گرفته بود در نطق پيش از دستور خود نسبت به اعدام منافقين و كساني كه در روز 5 مهر به صورت مسلحانه به خيابانها ريخته و عليه امام خميني شعار داده بودند، اعتراض كرد، وي در سخنرانی 15 مهر خود، ضمن تمجید از شهدای حوزه علمیه و مسئولان، دستگیر شدگان یا كشته شدگان عضو سازمان را " نونهالانی توصیف كرد كه جگر گوشگان و پرورش یافتگان امید این مملكت بوده اند، عاشق وار و یا دیوانه وار، فداكار یا گناهكار در طاس لغزنده ای افتاده اند." وی ضمن رد اتهام این كه محاربان عليه نظام آمريكايي اند، اعضا و هواداران سازمان را "جوانان جانباز" خواند كه نمی توان آنها را "مزدور" دانست.
در حالی كه كمتر از نیمی از سخنرانی بازرگان از روی متن مكتوب در مجلس خوانده شد، به دلیل اعتراض بسیاری از نمایندگان و بروز تشنج و قطع جلسه، این نطق ناتمام ماند و نهضت آزادی چندی بعد متن كامل این نطق را در روزنامه كیهان و مستقلاً در قالب یك اطلاعیه منتشر ساخت.
هاشمي رفسنجاني در همين رابطه در خاطرات آن روزهاي خود اينگونه آورده است كه«جلسه علنی داشتیم، مهندس مهدی بازرگان اولین سخنران قبل از دستور بود. در قسمتی از اظهاراتش ضمن اظهار تأسف از شهید شدن پاسداران و شخصیت ها به دست تروریست ها، از اعدام ها و سخت گیری های دادگاه های انقلاب هم انتقاد داشت و آمریكایی بودن تروریست ها را مردود دانست. اظهارات ایشان مورد اعتراض شدید جمعی از نمایندگان قرار گرفت، مجلس را متشنج و ترك كردند و به ایشان اعتراض نمودند...كسی از ایشان دفاع نكرد، دوستانش هم وحشت كرده بودند، مجلس را به عنوان تنفس تعطیل كردم. جمعیتی از مردم و بازاریان كه جریان مجلس را از رادیو شنیده بودند به عنوان اعتراض به اظهارات آقای بازرگان، مقابل مجلس آمدند و شعارهای تندی علیه ایشان، لیبرال ها، بنی صدر، آمریكا و منافقان می دادند.»
هاشمي همچنين در رابطه با 16 مهر، يعني يك روز پس از نطق جنجالي بازرگان مي گويد: «جلسه علنی داشتیم ... نگران نطق های تند قبل از دستور علیه نهضت آزادی بودم، كنترل كردم ... به خیر گذشت. مهندس بازرگان در جلسه شركت نكرده بود، احتمال می رفت كه دوستانش هم شركت نكنند، ولی آمده بودند.»
واکنش تند خاتمی به نطق بازرگان
اما مهمترين و جالب توجه ترين واكنش به نطق بازرگان، سرمقاله هاي روزنامه كيهان در 16، 18 و 19 مهرماه همان سال به قلم سيد محمد خاتمي، از نمايندگان دوره اول مجلس شوراي اسلامي و نماينده امام و سرپرست روزنامه كيهان بود.
اين سرمقاله، كه در سه قسمت در روزهاي مذكور باعنوان "مرگ آقاي سادات و نطق آقاي بازرگان" نگاشته شده بود به مواضع بازرگان در 15 مهرماه در مجلس شوراي اسلامي پرداخته بود.
فعالیت ها در خارج از مجلس
بازرگان در خارج از مجلس نیز از طریق نهضت آزادی ایران فعالیت کرد و پس از انقلاب در پایهگذاری «جمعیت دفاع از آزادی و حاکمیت ملت ایران»، مشارکت فعال داشت و با درج مقاله در روزنامه «میزان» و سخنرانی در محافل اجتماعی و ارسال نامه‌های سرگشاده به مقامات، فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی خود را ادامه داد.
سرانجام
سرانجام در آخرین روز دی ماه ۱۳۷۳ هنگامی که مهندس بازرگان، ایران را به قصد معالجه ترک گفته و برای درمان بیماری قلب عازم سوییس بود، در فرودگاه زوریخ وضعیت مزاجی‌اش رو به وخامت گذاشت. وی را به سرعت از فرودگاه به بیمارستان منتقل کردند ولی سودی نبخشید و بازرگان در سن ۸۷ سالگی در زوریخ درگذشت.
پیکر مهدی بازرگان را پس از درگذشت به ایران بازگرداندند و بنا به وصیت‌اش، در مقبره بیات در جوار مرقد حضرت معصومه سلام‌الله علیها و در کنار پدر و مادر و جمعی از اقوامش به خاک سپرده شد تا به قول خود «احتمال سر خاک آمدن و از خدا طلب مغفرت خواستن برای همه به خاک سپردگان بیشتر باشد.»(24)
پی نوشت
1- پرونده اي براي ستون پنجم ، کیهان ، 24اردیبهشت 1391، صفحه 12، نهضت آزادي توسط خانه احزاب ايران به دليل مواضع انتقادي تندي كه به ولايت فقيه و اسلام دارند به رسميت شناخته نمي شود. اخيرا هم شعار آنها دفاع از قانون اساسي بدون در نظر گرفتن اصل ولايت مطلقه فقيه بوده است.
2- نقش منتظری در انتصاب بازرگان به نخست‌وزیری ، رجا نیوز ، 18بهمن 1389، http://www.rajanews.com/detail.asp?id=78463
3- صحيفه امام، .جلد6، 329
4- صحيفه امام، ج6، ص .361
5- آغاز صف آرايي سكولارها مقابل امام و امت ، کیهان ، 18بهمن 1390، http://www.kayhan.ir/901118/8.htm
6- روزنامه كيهان 20 بهمن 1357؛ به نقل از تاريخ تهاجم فرهنگي غرب و نقش روشنفكران وابسته، مهندس مهدي بازرگان، تهران، مؤسسه فرهنگي قدر ولايت، 1386، صص 240 و .241
7- رك: ماهنامه ايران فردا، شماره 23، ص 20؛ به نقل از نقش روشنفكران وابسته، مهدي بازرگان، ص .242
8- رك: مرتضي ميردار، خاطرات حجت الاسلام والمسلمين ناطق نوري، ج1، تهران، سازمان اسناد انقلاب اسلامي، 1384، ص .191
9- روزنامه جمهوري اسلامي، 25 اسفند 1359، به نقل از نقش روشنفكران وابسته، مهندس مهدي بازرگان، ص .236 و رک دولت موقت : اعتدال گرا يا ناتوان ، کیهان ، 20بهمن 1390، http://kayhannews.ir/901120/8.htm
10- گفت وگو با حجت الاسلام والمسلمين سيدهادي خسروشاهي درباره رويكردهاي سياسي استاد مطهري- به انحرافات اعتقادي به شدت حساس بود، رمز عبور2، ص .62
11- مهدي بازرگان، شوراي انقلاب و دولت موقت، به نقل از نقش روشنفكران وابسته، مهندس مهدي بازرگان، ص .237
12- نك : ص237 خاطرات و مبارزات شهيد محلاتي ، ص 122
13- اي تملك خانه ميزبان ،مديريت نامتناسب با انقلاب ، کیهان ، 23بهمن 1390، http://www.kayhannews.ir/901123/8.htm#other800
14- هفته نامه نيمروز (چاپ خارج كشور) شماره 344 مورخه 17/9/.1374 به نقل از نيمه پنهان، جلد 5، تهران، دفتر پژوهش هاي مؤسسه كيهان، 1383، ص .77 (جلد پنجم نيمه پنهان، اطلاعات مفيدي را درباره سوابق امير انتظام ارائه كرده است).
15- نك: خاطرات و مبارزات شهيد محلاتي، صص 126 و .127
16- دولت موقت : اعتدال گرا يا ناتوان ، کیهانن ، 20بهمن 1390، http://kayhannews.ir/901120/8.htm
17- اطلاعات، 12آبان1358، صفحه 1و12
18- جمهوری اسلامی ، 13آبان 1358، صفحه2
19- اطلاعات ، 14آبان 1358، صفحه 2
20- اطلاعات ، 14آبان 1358، صفحه 11
21- کیهان ، 15آبان 1358، صفحه 1و2
22- صحیفه امام ، جلد 10، صفحه 500
23- اطلاعات ، 17آبان 1358، صفحه 1 2
منبع: تاریخ اندیشه معاصر
نظر خود را اضافه کنید.
ارسال نظر به عنوان مهمان