جریان شناسی فقه نظام ساز؛ اسلام سنّتی یا اسلام سیاسی؟؟؟

به قلم: سیدعلی بطحائی

چندصباحی است که در مجامع علمی، نظریه جدیدی با عنوان «فقه نظام ساز» مطرح و نشست هایی پیرامون ماهیّت و چیستی آن برگزار می شود. گزافه نیست اگر ادّعا شود که یکی از زیربنایی ترین مباحث در فرآیند نظریه پردازی پیرامون ماهیّت فقه نظام ساز، تعیین دقیق تیپ شناسی این نظریه است.

بنظر می رسد تا تکلیف خود را نسبت به طیف شناسی این نظریه روشن نکنیم و مُوشکافی جدی در مورد سنخ شناسی آن انجام نشود؛ نه می توان به دالّ مرکزی این نظریه نزدیک شد و نه می توان منابع و روش شناسی دقیقی از آن را ارائه کرد. از این رو سنخ شناسی جریانی فقه نظام ساز ضرورتی دوچندان دارد.

از طرفی برخی برآنند که این نظریه بخاطر رفع نیازهای نظام سازی اسلام سیاسی به فقه حکومتی نزدیک است؛ از آن سو برخی معتقدند این نظریه به اسلام سنّتی قرابت جریانی دارد و مبادی ومتدولوژی وآبشخور آن همان اجتهاد سنّتی است. در یادداشت ذیل برآنیم تا روشن کنیم «فقه نظام ساز» متعلق به جریان اسلام سنّتی با زیر شاخه فقه سنّتی مقاصدی و فقه جواهری است.

یکم.

با توجه به عدم پژوهش ساختار مند در مورد شناخت اسلام سنّتی، این گفتمان فکری همواره مورد بی­مهری هایی از سوی جریان شناسان قرار گرفته است. اسلام سنّتی در چرخه بی مهری فیمابین منفی­ گرایی و نگاه حداقلی، در  تحلیل های برخی جریان شناسان قرار گرفته است. با توجه به عدم ارائه آثاری منسجم در مورد اسلام سنّتی عموماً نگاه غالب به این جریان، حکایت از ناکارآمدی وبی اعتنایی به این گفتمان برای حل موضوعات نوپدید است. حال آنکه اسلام سنّتی دارای طیف های مختلف ومتنوّعی است که نباید حکم واحد بر کلّیت این گفتمان جاری کرد. در بین گونه های اسلام سنّتی، طیف سنّتی های مقاصدی با طرح ایده شاخص«فقه المقاصد» بیشترین پتانسیل برای روزآمدی فقه برای انسان معاصر دارد. طلایه داران مقاصدی گفتمان سنّتی - با چهره مشهور سیدمحمّدباقرصدر - ضمن پافشاری بر متدولوژی اجتهاد سنّتی، بر نظام سازی از اسلام سنّتی تکیه می کنند وبا نوآوری های خود سعی در رفع خلاءهای فکری این جریان دارند.

دوّم.

 محور موضوعات اسلام سیاسی دائر مدار مبارزه با طاغوت، جهاد ومبارزه سیاسی پیش از استقرار نظامات سیاسی و تحزّب و چینش تشکیلات سیاسی پس از استقرار نظام مطلوب است. اسلام سیاسی اندیشه اسلامی را به­ عنوان هویتی مرکزی با نقش عملگرایانه در قلب سیاست تعریف کرده و نظم اجتماعی را با تمام ملزومات سیاسی اش ارائه می کند. حال آنکه در فقه نظام ساز چنین اموری در اولویت اصلی نیست. فقه نظام ساز به عنوان پیشروترین طیف از اسلام سنّتی، به موضوع عقب ماندگی جامعه اسلامی در تحوّلات پسامدرنیسم می پردازد و با بازسازی مفاهیم دینی در قالب فقه جواهری سعی در معقول ومقبول کردن آنها دارد. فقه نظام ساز بر آن است که چگونه می توان کلیه امور اجتماعی را سرپرستی و هدایت کرد ونقش فقه آن در نظام سازی اجتماعی جوامع مسلمان چیست؟    رویکرد نظام ساز از آن جهت بر این طیف اطلاق شده است که در افق نگاه این طیف این غایات شریعت در قالب نظام سازی مطلوبی هستند که این مقاصد، ضرباهنگ احکام را تنظیم می کنند. نسبت سنجی میان مقاصد شریعت واحکام فقهی در فقه نظام ساز به جد پیگیری می شود و تأمین کننده مقاصدالشریعه برای مواجهه با چالش های مدرنیته است و رویکرد کلان، منسجم ونظام وار به احکام فقهی در این طیف غلبه دارد. شهید صدر به عنوان قلّه فکری این طیف با طرح نظریه فقه النظامات، مراد را استخراج احکام نظام اجتماعی- اقتصادی می داند و به این معنی نیست که نباید به خرده مسائل درونی نظام اقتصادی ورود پیدا کند؛ تا چتر مفهومی حاکم بر این مسائل و خرده مسائل درون نظام اجتماعی- اقتصادی را، سامان ببخشد.

در ضلع مواجه با مدرنیته این طیف با تمایز میان نرم افزار وسخت افزار مدرنیته وشناخت کافی از پکیج مدرنیته آن را به خوبی تحلیل و ارزیابی می کند. این طیف عموماً پاسخ خود به مدرنیته را تنها در دفاع از آموزه های دین نمی داند و بلکه حتی مزایا وثمرات مدرنیته را به نفع آموزه های دینی استفاده می کند. آیات عظام وعلمای شهیدسیّدمحمّدباقرصدر، علاّمه طباطبایی، شهیدمطهری، شهیدبهشتی را می توان از سردمداران این طیف نام برد.

النهایه:

با توجه به قرابت فکری فقه نظام ساز با سنّتی های طیف مقاصدی می توان این ایده را به اسلام سنّتی منتسب کرد که در نتایج آن، اسلام سیاسی واسلام تمدّنی نیز سهیم هستند. اسلام سیاسی تنها بهره­ هایی از بخش هایی از ایده فقه نظام ساز می برد وشمول عوائد فقه نظام ساز، بسیار دامن گستر از موضوعات سیاسی وتمدّنی است. در حقیقت فقه نظام ساز را می­توان پوست اندازی جدید اسلام سنّتی برای رویارویی با مدرنیسم و چالش های پیش روی فقه  سنّتی واثبات کارآمدی فقه تلقی کرد که کارکردهای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، هنری، تمدّنی، تربیتی و.. دارد.