استاد سیدمحمدعلی ایازی، عضو شورای مرکزی مجمع مدرسین و محققین حوزه درباره‌ی «اجتهاد شورایی» گفت: ثمره‌ی تشکیل شورای فتوا این است که به جای اینکه یک فرد فکر و استنباط کند، یک جمع می‌اندیشند و از عقل جمعی استفاده می‌شود.
دکتر محمد محمدرضایی، استاد فلسفه دین دانشگاه تهران و محقق حوزه علمیه در این باره می‌گوید: اجتهاد شورایی با توجه به این مساله که اختلاف فتاوی غالبا ریشه در اختلاف در منطق فهم یا به تعبیری اصول فقه دارد به سادگی میسر نیست.
خبر تشکیل مجموعه‌ای با عنوان «مرکز بین‌المللی اجتهاد شورایی» که فتاوای متفاوتی را پیرامون مسائلی همچون «دست دادن با جنس مخالف» منتشر کرده با واکنش‌هایی همراه شده است.
آیت الله ایازی: ثمره‌ی تشکیل شورای فتوا استفاده از عقل جمعی است
آیت الله ایازی در گفت‌وگو با انصاف نیوز درباره‌ی اجتهاد شورایی و شورایی که اخیرا در بیرون از ایران تشکیل شده می‌گوید: وقتی از «شورا» صحبت می‌کنیم دو گونه شورا مدنظر قرار می‌گیرد. بحث شورا به یک معنا در افرادی که در انتخابات از سوی اکثریت انتخاب می‌شود تجلی می‌یابد که باید مبنای اداره‌ی جامعه و مشروعیت یک حکومت باشد. از این منظر مسئله‌ی شورا بیشتر جنبه‌های عملی و اجرایی دارد اما منظور از شورای فتوا این نیست.
او در ادامه افزود: منظور از شورای فتوا آن است که به جای اینکه یک فرد در موضوعات فقهی استنباط کند، یک جمع در این باره استنباط کنند. این جمع ادله را بررسی می‌کنند و وقتی می‌خواهند در مقام یک فتوا اعلام نظر کنند با استفاده از عقل جمعی حکمی را پس از بحث و بررسی در موضوعات فقهی صادر می‌کنند.
این عضو مجمع مدرسین و محققین حوزه علمیه قم با بیان اینکه «در اجتهاد شورایی جمعی از فقها مسائل را بررسی کرده و فتوا می‌دهند»، برای نمونه از موضوعاتی مثل «رویت ماه» یاد کرد و گفت: وقتی می‌خواهند در شورای فتوا درباره‌ی اینکه نظر فقهی در این زمینه و مسائلی نظیر آن چیست فتوا دهند از عقل جمعی استفاده شده و رأی فردی با مبنای اکثریت اعلام می‌شود.
آیت‌الله ایازی گفت: اینکه در بحث تقلید گفته می‌شود مرجع تقلید باید زنده باشد، به این معناست که آگاه به شرایط امروز بوده و سپس فتوا دهد؛ به همین جهت هم تقلید از میت جایز نیست. زیرا فتوایی که یک مرجع در گذشته داشته با مجتهد امروز به جهت تغییر شرایط متفاوت خواهد بود. وقتی صحبت از شورای فتوا می‌کنیم یعنی جمعی که به مسائل روز، مبانی و قواعد استنباط آگاه هستند و بر این مبنا با توجه به چالش‌هایی که ایحاد شده، فتوا می‌دهند.
استاد حوزه با اشاره به فعالیت کمیسیونی در مجمع مدرسین و محققین گفت: کمیسیونی در مجمع مدرسین به مسائل فقهی می‌پردازد و مباحث چالشی همچون موضوعات مربوط به حقوق شهروندی، حقوق زنان و موسیقی غنا، ازدواج با غیر مسلمانان و کتاب‌های گمراه کننده و مقوله‌های فرهنگی و دیگر مسائل مبتلا به جامعه در این کمیسیون به صورت جمعی بررسی می‌شود و پس از بررسی‌های لازم مباحث را به یک جمع‌بندی می‌رساند و موضع خود را مشخص میکند.
وقتی درباره‌ی شورای فتوا صحبت می‌کنیم، سخن ما درباره یک شورای فراگیر است
ایازی با تاکید بر اینکه «وقتی درباره‌ی شورای فتوا صحبت می‌کنیم، سخن ما درباره یک شورای فراگیر است که در آن شورا دست به اجتهاد شورایی می‌زنند»، گفت: زمینه‌‌های آمادگی جامعه برای پذیرش تشکیل این شورا که به جز شخص مرجع، جمعی با عنوان «شورای فتوا» نظریه‌ای را اعلام کنند موضوع مهم و قابل تاملی است.
عضو شورای مرکزی مجمع مدرسین و محققین حوزه درباره‌ی سابقه‌ی این بحث گفت: در دهه‌ی چهل افرادی همچون استاد مطهری و مرحوم طالقانی و جمع دیگری از نواندیشان دینی آن دوره این موضوع را مطرح کردند و کتاب مرجعیت و روحانیت نیز در همین باره نوشته شده است. یا در اهل سنت هم در الازهر مصر چنین شورای افتائی وجود دارد و علمای اهل سنت به شکل شورایی اعلام نظر می‌کنند.
ثمره‌ی تشکیل شورای فتوا این است که از عقل جمعی استفاده می‌شود
استاد حوزه در پاسخ به این سوال که «نتیجه‌ی تشکیل شورای فتوا چه خواهد بود؟»، گفت: ثمره‌ی تشکیل شورای فتوا این است که به جای اینکه یک فرد فکر کند، یک جمع می‌اندیشند و از عقل جمعی استفاده می‌شود.
اعتبار فتوا به وثوق جامعه است
ایازی در ادامه افزود: این موضوع سبب آن می‌شود که اطمینان بیشتری برای جامعه ایجاد کند زیرا در مرجعیت فردی ممکن است گفته شود که اصحاب و اطرافیان و شورای استفتا مرجع فکر کرده‌اند و به این فتوا رسیده‌اند اما وقتی چند مجتهد هم‌طراز درباره‌ی مسائل فقهی استبناط کنند برای مردم اطمینان بیشتری ایجاد می‌شود. اعتبار فتوا به وثوق جامعه است و در صورتی که به این شکل عمل شود جامعه اعتماد بیشتری پیدا خواهد کرد. تقلید از متخصص امر عقلائی و دائر مدار وثوق است، فتوای شورائی وثوق بیشتری ایجاد میکند، بلکه در انتخاب فرد و شورا ترجیح با شورا است.
او با ذکری مثالی در این باره گفت: وقتی کسی به پزشک مراجعه کند هنگامی که یک پزشک از درمان لازم برای بیماری می‌گوید با زمانی که شورای پزشکی تشکیل شود و جمعی درباره‌ی آن بیمار نظر دهند وضعیت متفاوتی است. عقلا از عقل جمعی استفاده می‌کنند و وقتی جمعی نظر می‌دهند اطمینان بیشتری جلب می‌شود. در مسائل دینی هم اگر عقل جمعی باشد اطمینان بیشتری ایجاد خواهد شد. به همین دلیل اینجانب ضمن تبریک این حرکتی که در خارج از مرزها تشکیل شده و استقبال این شورا پیشنهادم به علمای اعلام شیعه در ایران این است که وجود چنین شورایی یک ضرورت است.
محمد محمدرضایی: اجتهاد شورایی به سادگی میسر نیست
محمد محمدرضایی، استاد فلسفه دین دانشگاه تهران نیز در پاسخ به پرسش خبرنگار انصاف نیوز دیدگاه خود پیرامون اجتهاد شورایی را مطرح کرد که در ادامه می‌خوانید:
«قبل از پاسخ به سوالات این نکته شایسته‌ی ذکر است که بحث در باب اجتهاد شورایی یا اجتهاد فردی یک بحث فنی و تخصصی است که مدافعان هر دیدگاه ادله‌ی خاص خود را دارند و باید در محافل حوزوی و دانشگاهی مورد بحث و بررسی قرار گیرد و جای آن رسانه‌های عمومی نیست. اما به اجمال به سوالات پاسخ میدهم.
انسان به عنوان یک موجود عاقل زندگی اجتماعی دارد و نیازهای متنوع خود را در اجتماع تامین میکند و لازمه‌ی آن اعتماد به دیگران است.
فرض کنید ما برای تحصیل علم اعتماد به دانش معلمان و پیشینیان خود نداشتیم چه پیش می‌آمد؟ هیچ پیشرفتی در علم حاصل نمی‌شد.
اصل اعتماد به متخصص و رجوع جاهل به عالم یک اصل عقلانی است
اصل اعتماد به متخصص و رجوع جاهل به عالم یک اصل عقلانی است که ما انسان‌ها در زندگی به کار می‌گیریم و رمز جاودانگی اسلام و قرآن به عنوان آخرین و کامل‌ترین کتاب آسمانی در سازگاری آن با عقل و فطرت آدمی است.
قرآن در آیه‌ای به این اصل عقلانی اشاره می کند. «فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ» نحل، ۴۳
[پس اگر نمی‌دانید از اهل ذکر (یعنی علما و دانشمندان هر امت) سؤال کنید]
یکی از نیازهای اساسی انسان برای سعادت دنیا و آخرت نیاز به تعالیم وحیانی است. برای آگاهی از تعالیم وحیانی و عمل به آنها یا باید مجتهد باشیم یا مقلد یا عمل به احتیاط کنیم.
با توجه به این که در توانایی همه‌ی انسان‌ها نیست که مجتهد و متخصص در حوزه‌ی دین شوند یا عمل به احتیاط کنند باید برخی متخصص در امور دینی شوند و برخی مقلد و تابع آنان همان گونه که در حوزه‌های دیگر مانند پزشکی نیز چنین است.
قرآن در آیه ای به این امر اشاره میکند «فَلَوْلَا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَلِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ» توبه، ۱۲۲
[چرا از هر گروهی از آنان، طایفه‌ای کوچ نمی‌کند (و طایفه‌ای در مدینه بماند)، تا در دین (و معارف و احکام اسلام) آگاهی یابند و به هنگام بازگشت به‌سوی قوم خود، آنها را بیم دهند؟! شاید (از مخالفت فرمان پروردگار) بترسند، و خودداری کنند!]
صورت‌های گوناگون اجتهاد و تقلید
اما در باب اجتهاد و تقلید صورت‌های گوناگونی قابل تصور است.
۱. رجوع مقلد به مجتهد و متخصص اعلم؛
البته این قسم هم دارای فروضی است. گاهی مجتهد اعلم به تنهایی اعلام نظر میکند و گاهی نظر شورای افتا را که جمعی از مجتهدین هستند جویا می شود
۲. رجوع به شورای مجتهدان
۳. رجوع به شورای مجتهدان متخصص در حوزه‌های خاص مثل حوزه اقتصادی و قضایی و …
هر کدام این دیدگاه ها مبانی خاص و مزایای خاص خود را دارند.
سیره مرسوم در حوزه‌ی دین آن بوده که مقلدان به مجتهد اعلم مراجعه می‌کردند که مطابق عقل است. اما دو دیگر هم مزایا و معایب خاص خود را دارند. البته دلیل مدافعان این دو دیدگاه آن است که نظر شورا اطمینان‌آورتر است. البته لزوما نظر جمعی اقرب الی الواقع نیست.
برای روشنی بحث به واقعه‌ای اشاره می کنم: برای یکی از نزدیکان اینجانب بیماری پیش آمد؛ نظر کارشناسی چند پزشک متخصص آن بود که باید این بیمار سریعاً جراحی شود. بالاخره بر اساس نظر آنها عمل شد. اما بعد از چندی به پزشک با تجربه و عالم‌تر مراجعه شد ایشان اعلام داشت که عمل جراحی لازم نبود و این بیماری بعد از یک ماه خودبه‌خود برطرف می‌شد. بنابراین این گونه نیست که همواره نظر جمعی بر نظر فردی ترجیح داشته باشد.
اگر قائل به درهم‌تنیدگی اجزا و ارکان دین باشیم دیگر نمی‌توانیم قائل به تخصصی بودن اجتهاد باشیم
اما پاسخ سوال دوم که آیا اجتهاد تخصصی و شورایی امروز کارآمد است؟
اجتهاد تخصصی به این معنا که مجتهدان متخصص در حوزه‌ی اقتصاد فقط در حوزه‌ی اقتصادی دین نظر بدهند و متخصصان در حوزه قضایی فقط در حوزه قضایی و …
این دیدگاه مبتنی بر آن است که اجزا و ارکان دین مستقل از هم هستند. حوزه‌ی فردی از اجتماعی جدا و حوزه‌ی اقتصادی از جزایی جدا و حوزه‌ی اخلاقی از احکام فقهی جدا؛ اما اگر قائل به درهم‌تنیدگی اجزا و ارکان دین و یا به تعبیری اگر رابطه آنها انداموار و ارگانیک باشد که بر هم تاثیر متقابل دارند دیگر نمی.توانیم قائل به تخصصی بودن اجتهاد باشیم.
اجتهاد شورایی به سادگی میسر نیست
اما اجتهاد شورایی با توجه به این مساله که اختلاف فتاوی غالبا ریشه در اختلاف در منطق فهم یا به تعبیری اصول فقه دارد تفاهم آنان به سادگی میسر نیست.
مثلا در باب ارتباط اصول عقلانی و فلسفی و فهم دین بین مراجع بعضا اختلاف است و به سهولت به تفاهم نمی‌رسند. بعضاً برخی مراجع تفکر عقلانی و فلسفی را مضر برای فهم دین می‌دانند و برخی لازم و ضروری. حال چگونه دو مرجع با دو مبنای متفاوت به تفاهم و نظر واحدی می‌رسند.
برخی از مراجع قائل به اجتهاد در زمان و مکان هستند و برخی چنین اجتهادی را قبول ندارند، اصولا تفاهم و نظر شورایی در حوزه‌ی علوم تجربی و انسانی سخت و مشکل است.
حتی در حوزه‌ی علوم تجربی تاکید بر سنت مالوف سنت رایجی است و تا آنجا که ممکن باشد با نوآوری مخالفت می‌کنند و حتی دو دانشمند در باب یک مساله دو نظر ناسازگار داده و هر دو هم جایزه نوبل دریافت کرده‌اند. یا برخی دانشمندان بزرگ، خداباور و دستاوردهای علوم تجربی را با خداباوری سازگار و برخی به غلط آنها را با هم ناسازگار می‌دانند.
بنابراین اختلاف نظر در علوم تجربی و بیشتر در علوم انسانی رایج است. البته این دیدگاه به این معنا نیست که ما هیچ معیاری برای تشخیص نظرات صحیح از سقیم نداریم .همه نظرات ناسازگار با هم صحیح نیستند. مثلا هیچ گاه خداباوری با قوانین تجربی ناسازگار نیست ولی بر اساس مبانی غلط و اصرار بر آنها به این دیدگاه غلط رسیده‌اند.
محمد محمدرضایی: اجتهاد شورایی به سادگی میسر نیست
آیت الله سیدمحمدعلی ایازی در پایان می‌گوید: در صورت آمادگی جامعه و رفع موانع دیگر می‌توان پس از تشکیل شورای فتوا به جامعه اعلام کرد همانطور که انتخاب مرجع از بین مراجع مختلف اختیاری است، چنین شورایی هم وجود دارد و به جای اینکه در مسائل فقهی از یک فرد تقلید کنید می‌توانید از این شوراهای مختلف تقلید کنید.
نظر خود را اضافه کنید.
ارسال نظر به عنوان مهمان