⚡️علامه محمدرضا حکیمی آژیر خطر «عدالت» در نظام جمهوری اسلامی ایران

✍️به قلم: سیدعلی بطحائی
https://t.me/muslimnair

🔹یکسال از درگذشت علامه محمدرضا حکیمی می گذرد. اندیشوری که برخی او را بخاطر وصی دکتر علی شریعتی بودن به «جریان روشنفکری» و گروهی بخاطر نظم و نسق بخشی به مکتب تفکیک به «جریان اسلام سنتی» منتسب کرده اند. یکی از اغلاط مشهور در مورد شناخت علامه محمدرضا حکیمی، حصر او و آراء ش در «مکتب تفکیک» است. حکیمی متفکری است که شاید بتوان گفت یک پنجم از اندیشه هایش به شرح مکتب تفکیک اختصاص دارد و چهار پنجم دیگر از منظومه فکری اش به مباحثی غیرتفکیکی مرتبط است. این نوشتار در پی تفکیک علامه حکیمی از اندیشه تفکیک و پررنگ کردن سایر فریادهایش همچون خروش عدالت، دغدغه هایش برای رفع نیازهای محرومان و رسالت سنگین حاکمیت دینی برای رفع گرفتاری های مستضعفان است.

1️⃣ یکم. از مهمترین درس ها در سیره آموزشی – پرورشی علامه حکیمی، توأم بودن دوران تحصیل او با چشیدن طعم محرومیت خودخواسته اش است. او بسان برخی طلاب نبود که طعم اجباری فقر را در دوران کودکی بخاطر شرایط خانوادگی تحمل کند؛ بلکه با وجود تمکن خوب مالی خانوادگی، دوران درسی خود را در میان «فقری خودخواسته» و «محرومیتی اختیاری» طی کرد و از این جهت در میان اندیشوران حوزه و دانشگاه کم نظیر است.
▪️آن اندیشور عدالت خواه درباره آمیختگی دوران طلبگی خود با فقر چنین می نویسد: «سابق بر این، در میان طلاب چنین رسم بود تا اشعار اَلفیه ابن مالک را از بَر می کردند تا در ادبیات عرب متبحر شوند، به یاد دارم در همان ایّام، گاه الفیه را بر می داشتم و برای حفظ آن به زاغه ها و [بیغوله ها] می رفتم تا ضمن انجام تکالیف درسی، از حال و وضع محرومان نیز مطلع باشم». قاعده آن است که با اَلفیه و اشعار آن، به محافل ادبی رفت و طبیعی است آنکه اَلفیه را در میان محرومان می آموزد، بعدها زیر خروارهای قیل و قال های فقه، اصول و فلسفه خفه نمی شود و فریاد محرومیت و عدالت را در این مباحث انتزاعی فراموش نمی کند. کسی که با مانیفست مارکس و بینوایان ویکتور هوگو به زاغه ها برود، چندان هنری نکرده است، آنکه طلبه ای - بویژه پیش از انقلاب و در حجره های دربسته - با اَلفیه به معادن و زاغه ها و با محرومان همنشین شود، خلاف عادت عمل کرده است و حکیمی در دوران تحصیل چنین کرد تا بعد از فارغ التحصیلی بتواند از رفع محرومیت بنویسد و دردمندانه از عدالت نسبت به محرومان دم بزند.

2️⃣ دوم: خیلی پیشتر از نگارش"طبقات اعلام الشیعه" آقابزرگ تهرانی، عالمان خود را در یکی از طبقات علمی ذیل جای می دادند؛ «طبقات المفسرین»، «طبقات المحدثین» و «طبقات الفقها».در این راستا، اگر کسی با سیره علمی و سبک نوشتار علامه حکیمی مأنوس باشد متوجه می شود که جنس طبقه حکیمی از طبقه ای متفاوت از طبقات پیش گفته است. مهمترین آرمان حکیمی «عدالت اقتصادی» بود. بارها تأکید می کرد که چکیده دین در «توحید و عدالت» نهفته شده است. حتی حکیمی، طاغوت سیاسی را، سیئه ای از سیئات طاغوت اقتصادی می دانست. او عدل را فصل مُقوّم «جامعه قرآنی» می دانست و بدون لکنت زبان، جامعه بدون عدالت را «جامعه قارونی» خطاب می کرد. تعابیری همانند «نظام عامل بالعدل» و «جامعه قائم بالقسط» ما را بر آن می دارد تا او را از سنخ «طبقات القوامین بالقسط» بخوانیم و او را عامل آیه شریفه «قوامین للّه شهدا بالقسط» بدانیم. بنابراین از نظر جریان شناسی او یک سنتی عدالت گرا بود.

3️⃣ سوم: حکیمی نه در شمار «حوزویان روشنفکر» بود و نه در زمره «روشنفکران دینی». او بسان سنتی ها، قائل به اصاله الروحانیه نبود و از طرفی نیز اصل را بر مخالفت با روحانیت نگذاشته بود. حکیمی، روشنفکرستیز هم نبود و اصل را بر دین نشناسی و دین ستیزی طبقه روشنفکران نمی گذاشت. خصوصیت انحصاری او در نوسان و تلاطم میان این دو صنف بود و در مقایسه با آنان عدالت اندیش بود. او حقیقتاً، اصالتی حوزوی داشت که همزمان در محافل روشنفکران نیز بسان خورشید می درخشید. او رهنورد میان مسجد و میخانه بود و در خط سوم میان آن دو در تردد بود و منرلتی بین منزلتین را گزیده بود.

4️⃣ چهارم: مفصلترین میراث او کتاب «الحیاه» است که مجموعه ای از معارف اهل بیت(ع) است. وی به ائمه (ع) به دید «آقازاده های نورانی» نمی نگریست و روایات آنها را مُشتی احکام و مسایل اخلاقی نمی دانست، بلکه آنان را آموزگاران عقیده و عدالت می دانست و روایاتشان را سرچشمه عقل و عدل می خواند که باید از آنها «فقه العداله» استخراج کرد؛ بسان آنچه که در فقه عملی انجام شده است.

5⃣ النهایه: با توجه به پررنگ بودن عدالت در آموزه های کلامی شیعه و کمرنگ بودن عدالت پژوهی در تحقیقات آکادمیک، پیشنهاد پژوهش در عدالت با محوریت آرای وی را مورد تأکید قرار می دهیم.