چند سال پیش کتابی با عنوان «تصوف در عربستان و خلیج» را نزد یکی از دوستان دیدم. مرکز پژوهشی ـ مطالعاتی «مسبار» در دُبی ناشر آن بود. عنوان برایم سؤال برانگیز بود، به‌‌ویژه این‌که معروف است عربستان سعودي مذهب سلفی را مذهب رسمی خود برگزیده و سلفیت دشمن تصوف است؛ زیرا از یک سو برخی مبلّغان تصوف، فلسفه و دین، غلوّ در تفکرات و دوری از توحید صحیح را درهم می­آمیزند و از سوی دیگر، برخی از پیروان تصوف، به آداب و رسومی تمسک می­جویند که سلفی­ها آن را شرک به خدا می­دانند؛ مانند: زیارت قبور و تبرک جستن به ضریح اولیای صالح.

اين کتاب شش مبحث را در بر می­گیرد: 1. سه مبحث در رابطه با تصوف در عربستان؛ 2. تصوف در دبی؛ 3. تصوف در کویت و بحرین؛ 4. مبحث پایانی، مبحثی کلی است که به تصوف و تغییر و تحولات آن در دوره معاصر می­پردازد.

موضوعی که در این مقاله برای ما اهمیت دارد، تصوف در عربستان است. مقاله­ دیگری را نیز به موضوع تصوف در امارات متحده عربی اختصاص خواهیم داد.

یک پژوهشگر عربستانی به نام «منصور النقیدان»، موضوع وهابی­ های متصوف را برای پژوهش خود برگزيده است؛ موضوعی که جالب به نظر می­رسد. وی در این پژوهش، اعتراف فردی برخی از شخصیت­ های باتقوای وهابی را بیان می­کند؛ چه علما و چه دانشجویان وابسته به «اخوان بریدة» که گرایش‌‌هايي صوفیانه داشتند. مشهورترین، عجیب­ترین و جذاب­ترین فرد در میان آنان شیخ «فهد بن عبیدالعبد المحسن» می­باشد.

النقیدان از تجربه شخصی خود چنين می­گوید:

حدود 32 سال پیش، زمانی که نوجوانی 17 ساله بودم، بیشتر زمان خود را در یکی از مساجد عربستان و کتابخانه آن مي‌گذراندم. این مسجد هفت اتاق داشت که سه اتاق آن به صومعه نیایش، عبادت و علم‌‌آموزی اختصاص یافته بود. این افراد زاهد در نمازها و ادعیه خود اشک می­ریختند. آنان پيوسته مشغول عبادت بودند و کنج عزلت گزیده و از مردم و دنیا دوری می­جستند.

النقیدان داستان یکی از شیوخ مسن و زاهد به نام «عبدالله اباالخیل» (م1991) را نقل می­کند. او تنها از مواد غذایی تولید زمین کشاورزی خود استفاده می­کند و از مصرف غذاهاي کنسروشده یا نوشیدنی­های گازدار خودداری می­ورزد. زیباترین چیزی که تحسین انسان را برمی­انگیزد، اين است که اباالخیل از معتکفان مسجدالحرام در مکه و مسجد نبوی در مدینه مراقبت می­کند؛ معتکفانی که شب را تا صبح در نماز و رکوع و سجود هستند و به درگاه خدا تضرع می­کنند و اشک می­ريزند. در میان آنان شیوخی دیده می­شوند که از سي سال پیش مسجدالحرام را ترک نکرده­اند؛ یعنی از  همان زمانی که از شرق آسیا و قفقاز به عربستان آمدند تا بقیه دوران زندگی خود را در مکه یا مدینه سپری کنند.

گریه­های یکی از شیوخ زاهد به نام «ابراهیم بن عثمان القرعاوی» در حال نماز، شهره آفاق بود. او در یکی از مساجد شهر «بریده» نماز می­گزارد و در حال سجده، از شوق و اشتیاق نسبت به خدا بدنش می­لرزید.

النقیدان می­گوید: من در تعجبم، این افراد چگونه می­توانند زندگی را تحمل کنند. قلوب آنان شکسته و حزنشان پایان‌‌‌ناپذیر است؛ تا اين‌که روزی پرده­ها فرو ­افتاد و به حقیقت باطن این افراد پی بردم. آنچه آنان تحمل می­کنند، حزن و اندوه نیست؛ بلکه غبطه و مایه تسلّی و آرامش است که قلوب آنان را شست‌‌وشو می­دهد و همچون نسیم خنکی، روح آنان را می­نوازد و برای آنان آرامش‌بخش است. این روح، از هر که در اطراف اوست، دل بریده و جدا گشته است.

زنان نیز از این زهد بی­بهره نمانده­اند. مردی از همسرش نزد یکی از شیوخ شکایت برد که وقتی برای او مهمان می­آید، همسرش بی­توجهی می­کند. او پيوسته مشغول نماز است. شیخ از آن زن، سبب را پرسيد؛ زن در پاسخ گفت: من زمانی که به نماز می­ایستم، پنجره­ای نورانی از آسمان به رویم گشوده می­شود که هاله آن سراپایم را می­پوشاند و زیبایی­های آن هوش از سر من می­برد! با این اوصاف، این زن چگونه می­تواند صدای همسرش را بشنود.

النقیدان می­گوید: این انسان­های باتقوا در موضوعات زیر بسیار مطالعه می­کنند: کتب تصوف، سیر و سلوک زاهدان و احوال قلوب. یکی از آنان وقت خود را صرف امور زیر می­کند: طلب رزق و روزی با دست خویش، رسیدگی به امور فرزندان، مطالعه کتب و گذراندن دروس علمی؛ یا این‌که او را در محراب مشغول نماز می­بینی. این افراد زاهد از اموري چون: کتب و کلاس­هایی که دین را با سیاست می­آمیزد یا پند و موعظه را با بلندپروازی­های حاکمان و رهبران عجین می­سازد، ابراز تنفر و انزجار می­کنند.

النقیدان از شور و اشتیاق خود به سال­های جوانی یعنی پيش از سي سالگی سخن می­گوید. در آن سال‌‌‌ها در سجده­های پس از نماز، دلش از غم و اندوه خالی می­شد. در شب­های دهه آخر ماه رمضان در مسجدالحرام یا مساجد شهر بریدة یا صحرای «نجد» لحظات مکاشفه را تجربه کرده بود. النقیدان مرید یکی از شیوخ صوفی بود و از فراق این شیخ که غم و اندوه را از دل او می­زدود، غمگین بود.

او به موضوع درگیری میان سلفیت وهابی و متصوفه در عربستان می­پردازد و نقل می­کند که چگونه سلفی از برگزاری مجلس «محمد علوی مالکی» رهبر معنوی متصوفه حجاز جلوگيري مي‌کرد. این مجلس قرار بود در ماه مضان 1991 در مسجدالحرام برگزار شود. نیروهای امنیتی در راستای حفاظت از جان او و مریدانش وارد عمل می‌‌شوند؛ ولی سلفی­ها تهمت مرده­پرستی، خرافاتی بودن و اهل بدعت بودن را به آنان نسبت مي‌دهند. بیشتر این وهابی­های خشمگین را اهالی نجد در مرکز عربستان تشکیل می­دادند. این واقعه از انگیزه­های اجتماعی و منطقه­ای پرده برمی­دارد و حاکی از آن است که نجد در مقایسه با حجاز در عرصه اجتماعی، سیاسی و دینی دست برتر را دارد. این منطقه از صدها سال پیش، فرهنگ­ها، مذاهب و نژادهای مختلف را در خود جای داده است. غلبه نجد، با شکل­گیری نخستین دولت در عربستان نمود يافت و با تبلیغات «محمد بن عبدالوهاب» گسترده شد؛ تا این‌که «حجاز» و حرمین مکه و مدینه را تحت سیطره خود قرار داد. این سیطره تا امروز در اشکال گوناگون ادامه داشته است.

النقیدان می­گوید: من در یک محیط سلفی بزرگ شدم؛ محیطی که آموزه­های شیخ بن‌‌عبدالوهاب را ترویج می‌‌کند. من از شانزده سالگی پایبندی دینی محکمی داشتم؛ لذا به نهادهای دیانت سلفی ـ وهابی با گرایش‌‌هاي متعدد رفت‌‌وآمد داشتم. سخن از تصوف، سیر و سلوک متصوفه، عجایب، کرامات و از خود بی­خود شدنشان همچنان بر سر زبان­هاست؛ زیرا فقها و علمای ارشد، عارف و سالک حنبلی، اهل تصوف بودند و درباره تصوف کتاب نوشتند؛ مانند: ابن‌‌الجوزی، ابن‌‌تیمیه، ابن‌‌رجب حنبلی و غیره. احوال و زندگی‌نامه این افراد از گرایش‌‌هاي آنان به تصوف حکایت دارد.

النقیدان آموزه­های وهابی در بریدة را بررسی کرده است. وهابی­های این منطقه، در واقع وهابی­های متصوف هستند و نسبت به آموزه­های امام بنیان‌گذار (محمد بن عبدالوهاب) شور و اشتیاق بیشتری نشان می­دهند و به اين مکتب فکری، تعصب بیشتری دارند؛ اما در رفتار و کردار خود به زاهدان حنابله و متصوفان نخستین شباهت دارند.

ولی موضع اخوان بریدة نسبت به شخصیت­های برجسته تصوف، موضع مبهمی است. آنان مسائل زیر را رد می‌‌کنند:

سلوک، زوایا، احضار ارواح، ادعای سخن گفتن با پیامبر و این ادعا که اگر سالک به درجات عالی احسان و قرب به خداوند برسد، دیگر ادای واجبات از او سلب می­گردد و وظایف دینی او کاهش می­یابد.

ولی اخوان بریدة تحت تأثیر داستان­ها، کرامات و فتوحات متصوفه قرار می­گرفتند؛ همان داستان­هایی که در کتاب­های «ابن‌‌قیم الجوزیه» و رسائل و فتواهای ابن‌‌تیمیه آمده است. حنابله عربستان از این‌که کسی یکی از آنان را صوفي بنامد یا به تعریف و تمجید از تصوف بپردازد، تنفر اعتقادی مذهبی داشتند؛ ولی علی­رغم این امر، بسیاری از حالات و اعمال مربوط به زهد، ورع، کناره­گیری از دنیا، عبادت، ترس از خدا و محاسبه نفس در رفتارها، دیانت و احوالاتشان نمود داشت.

منبع: پایگاه تخصصی وهابی شناسی