بهمن شمسی

مقدمه:

عربستان سعودی  کشوریست با فضای بسته سیاسی- اجتماعی، که جامعه مدنی آن به مخاطرات فعالیت های اجتماعی در این کشور، کاملا واقف بوده وبنابراین در پیگیری مطالبات خود، بسیار محتاط عمل می کند تا مبادا به چالش آفرینی، نقض قانون، ضدیت با دین، تروریسم، اخوانیگری و تقابل با حاکمیت متهم شده و به تبع آن گرفتار زندان، شکنجه، اعدام و اقدامات سختگیرانه حاکمیت، در عربستان شود؛ حکومتی که ثابت کرده است کمترین انعطافی در برابر انتقادات و اعتراض مخالفین نداشته و همواره چنین تحرکاتی را با آهن و آتش (شمسیر و گلوله) پاسخ گفته و خواهد گفت. در سال های اخیر، نخبگان جامعه عربستان در راستای تلاش برای برون رفت از وضعیت خفقان آمیز کنونی و نیل به مطالبات اجتماعی و حقوق شهروندی، اقدام به سازماندهی و ایجاد جنبش هایی کرده اند که البته تا کنون به دلیل اتخاذ تاکتیک های نامناسب در پیشبرد اهداف خود ناکام مانده و عملا سرکوب شده اند. ما در این یادداشت برآنیم که به مقایسه ای میان دو مورد از جدیدترین جنبش های عربستان، بیان اهداف آنها، تاکتیک ها و نحوه شروع و تداوم فعالیت آنها، سطح انسجام هریک از دو جنبش و احتمال موفقیت آنها با توجه به فضای حاکم بر عربستان بپردازیم، این دو جنبش عبارتند از: 1- جنبش 15 سپتامبر  2-جنبش حقوقی شهروندان عربستانی مقیم خارج (شهروندان بدون محدودیت)

1- جنبش 15 سپتامبر:

این جنبش که شروع آن محدود به پیامهایی کوتاه در توئیتر و شبکه های اجتماعی بود، مقدمه فعالیت خود را شکل دهی تظاهرات مسالمت آمیز مردمی در اعتراض به وضع نامطلوب سیاسی – اجتماعی حاکم در عربستان اعلام کرد تا بتدریج و با در پیش گرفتن روندی گلوله برفی، به استحکام و توانمندی لازم جهت پیگیری و پیشبرد اهداف مدنظر خود دست یابد. اهداف مطرح شده از سوی جنبش شامل موارد 6 گانه ذیل است:

- حل بحران بیکاری، فقر و مسکن

- شناسایی و حل مشکلات مربوط به جنایات و مواد مخدر

- حل معضل فروپاشی خانواده ها وظلم به زنان و گروههای ضعیف

- بهبود بخشیدن به سطح خدمات، به ویژه در حوزه بهداشت و آموزش وپرورش

-  آزادی بازداشت شدگان و زندانیان سیاسی

- پایان بخشیدن به فساد مالی و اداری حاکم

این جنبش که رهبران آن بنا به دلایل امنیتی شناخته شده نیستند، در بیانیه خود شهروندان سعودی را نیز به اقدام محتاطانه و به دور از افشاگری فراخوانده است. این امر به نوعی بیانگر تردید رهبران جنبش نسبت به احتمال موفقیت آن در کوتاه مدت و تسریع در قدرت یافتن و انسجام جنبش می باشد. شاید بتوان گفت که این ضعف، از یکسو نشأت گرفته از نحوه برخورد وتعامل سختگیرانه مقامات سعودی با هرگونه جنبش اعتراضی است و از سویی دیگر ناشی از عدم اطمینان رهبران جنبش به همراهی شهروندان سنتی جامعه عربستان با اهداف جنبش و فرآیند پیشبرد آنهاست که بخوبی با مخاطرات و هزینه های رویارویی با حکام سعودی، حتی بصورت مسالمت آمیز واقفند. به نظر میرسد که بانیان این جنبش با الگوگیری از انقلاب های مصر و تونس به دنبال تحقق انقلابی دیگر، نه در راستای سرنگونی حکومت بلکه با هدف دستیابی به سطحی مطلوب از اصلاحات اجتماعی و سیاسی برای شهروندان سعودی هستند. اما باید اذعان نمود که نه آستانه تحمل حاکمیت در عربستان با مصر و تونس قابل مقایسه است و نه شهروندان و جامعه سنتی عربستان سعودی مانند جامعه این دو کشور(مصر و تونس) از فرهنگ بهره گیری از شبکه های اجتماعی بطور گسترده برخوردارند. یکی از عمده ترین دلایل سرکوب جنبش ها در عربستان و ناکامی آنها در تداوم و پیگیری اهداف خود نیز همین فقدان شبکه ارتباطی پیچیده میان رهبران جنبش و شهروندان سعودی بوده است که به سهولت توسط نیروهای اطلاعاتی این کشور، شناسایی، دستگیر و مجازات شده اند.

به هر حال همانگونه که پیش بینی می شد، جنبش 15 سپتامبر به دلیل ضعف تاکتیک، فقدان رهبری مشخص، عدم اطمینان به همراهی فضای جامعه سنتی عربستان با روندهای مدنظر جنبش، ترس از برخوردهای خشن و سختگیرانه حاکمان سعودی و سرایت تردید ملموس بانیان آن به شهروندان سعودی و مسائلی از این دست، نتوانسته است جرقه لازم را برای وارد کردن حاکمان سعودی به یک چالش و تقابل فرسایشی با شهروندان و در نهایت اجبار آنان به انجام اصلاحات مدنظر جنبش رقم بزند.

2- جنبش حقوقی شهروندان عربستانی مقیم خارج (شهروندان بدون محدودیت):

جنبش شهروندان بدون محدودیت، به دنبال موج جدید بازداشت شخصیت های معروف و روحانیون توسط دولت عربستان و در تاریخ 29 سپتامبر 2017، در شهر دوبلین ایرلند اعلام موجودیت کرد. معارضان سعودی کنفرانسی را در شهر دوبلین برپا کردند که هدف آن شکل دهی به یک چارچوب سیاسی در راستای اعلام و پیگیری اصلاحات مدنظر خود در داخل عربستان بود. آنها از تمامی گروه ها و بخش های مختلف جامعه عربستان در خواست کردند تا در فعالیت های این جنبش غیر ایدئولوژیک که مخالف خشونت و متکی به اقدامات مسالمت آمیز است مشارکت داشته باشند. هدف جنبش شهروندان بدون محدودیت، دفاع از آزادی فکر و اندیشه در پادشاهی عربستان سعودی اعلام شده است، که این جنبش حقوقی در تلاش است تا با اعمال فشار بر مقامات سعودی و از مجاری قانونی بین المللی آنرا محقق سازد. مسئول هماهنگی در این جنبش "عبدالعزیز مؤید" نام دارد که معتقد است این جنبش در میان تمامی مباحث مطرح درباره فضای اجتماعی عربستان، وسیله ای جهت حصول به آزادی فکر و اندیشه است که به شهروندان سعودی حق می دهد درباره آنچه در جامعه عربستان اتفاق می افتد به تفکر پرداخته و از مسئولان درخواست پاسخگویی به سؤالات و ابهامات داشته باشد.

به دنبال دستگیری و بازداشت برخی شخصیت های با نفوذ و تأثیرگذار مانند: "شیخ سلمان العوده"، "استاد عصام الزامل" و"حسن فرحان المالکی"، رهبران این جنبش حقوقی با بیان اینکه بخشی از اهداف آنها حمایت و پشتیبانی حقوقی از تمامی زندانیان و بازداشت شدگان سیاسی در عربستان است، تأکید کردند که به زودی تحرکات وسیعی را در شبکه های اجتماعی به منظور توقف بازداشت شخصیت های مشهور و تأثیرگذار در سطح ملی، سازماندهی خواهند کرد تا به سقفی معقول و مناسب از آزادی فکر و اندیشه در عربستان دست یابند.

"مضاوی الرشید" به عنوان یک شخصیت آکادمیک با ابراز امیدواری نسبت به تأثیرگذاری مثبت این جنبش، معتقد است که اهمیت این ابتکار، زمانی مضاعف می شود که بدانیم به زودی در نقش یک تریبون، در خدمت صاحبنظرانی قرار خواهد گرفت که در عربستان از امکان بیان دیدگاه های خود محروم هستند. وی همچنین شهروندان سعودی را به واکنش مثبت در قبال اهداف جنبش فراخوانده و بر این باور است که در سایه تلاش های مستحکم و سازمان یافته این جنبش، شفافیت برمشکلات موجود در عربستان حکفرما خواهد شد و سقف مطالبات حقوقی در این کشور افزایش می یابد.

نتیجه گیری:

از آنجا که تا کنون در فضای خفقان آمیز سیاسی و اجتماعی عربستان سعودی هیچ جنبشی امکان رشد و تداوم نداشته است و برخی اصلاحات صورت گرفته نیز، نه به دنبال مطالبات اجتماعی و اعمال فشار از پایین، بلکه به خواست واراده قدرت حاکم و در راستای منافع حکومت انجام شده است؛ (همچنان که کارشناسان، آزاد  شدن رانندگی زنان در عربستان را نیز در چارچوب اصلاحات ساختاری اقتصاد و با هدف کاهش هزینه های مربوط به استخدام رانندگان خارجی توسط زنان، سنجش آستانه تحمل نهاد دین نسبت به اجرای پروژه های حساسیت زا نظیر پروژه گردشگری دریای سرخ، کاهش انزوای نسبی جامعه عربستان در عرصه بین الملل و مسائلی از این دست تحلیل می کنند.) می توان اینچنین استنباط نمود که در فضای کنونی، جنبشی موفق تر خواهد بود که از پتانسیل های لازم جهت مصونیت از فشارهای داخلی عربستان برخوردار بوده و شهروندان را بدون کمترین اصطکاک با حاکمیت و هزینه های مترتب بر آن، به سطحی از سازماندهی، انسجام و آگاهی رهنمون شود، تا در کنار آن، با پیگیریها و اعمال فشار از بیرون  و به کمک نهادهای حقوقی بین المللی، مقامات عربستانی را به انجام اصلاحات مدنظر خود، وادار نماید. بنظر میرسد که رهبران جنبش حقوقی شهروندان عربستانی مقیم خارج (شهروندان بدون محدودیت)، به دلیل بهره گیری از تاکتیک های حقوقی به جای تظاهرات و آگاهی بخشی به شهروندان از طریق شبکه های اجتماعی و همچنین دور بودن آنها از فضای حاکمیتی عربستان، در راستای حفظ امنیت و مصونیت خود و شهروندان عربستانی، تدابیر به مراتب مؤثرتری در مقایسه با جنبش 15 سپتامبر در پیش گرفته اند که همین امر از یکسو چشم اندازی امید بخش را در مقابل رهبران جنبش مذکور جهت نیل به اهداف مدنظر نمایان می سازد و از سویی دیگر ظرفیت این جنبش را برای تبدیل شدن به الگویی نوین در جهت ظهور جنبش های مشابه و مطابق با فضای سیاسی- اجتماعی حاکم بر عربستان بالا  می برد؛ امری که جنبش 15 سپتامبر به دلیل الگوگیری از انقلاب های مصر و تونس و نادیده گرفتن فضای منحصر بفرد حاکم بر عربستان، از آن بی بهره است.

 منبع: موسسه آینده پژوهی جهان اسلام