کتاب "گفتمان انقلابی در جهان اسلام(۱۲۷۰-۱۳۹۴)" تألیف دکتر سید سلمان صفوی در ۵۲۰ صفحه در لندن به‌وسیله آکادمی مطالعات ایرانی لندن منتشر شد. موضوع تحقیق این کتاب کم‌نظیر است و کتاب برای محققین و دانشجویان علوم سیاسی، روابط بینالملل، تاریخ معاصر اسلام و جنبش‌های آزادی‌بخش اسلامی، تاریخ اندیشه سیاسی اسلام معاصر عمدتاً نوشته‌شده است.
تحلیل سیر تاریخی توسعه و تکامل اندیشههای سیاسی و انقلابی جهان اسلام طی دو قرن گذشته موضوع اصلی این کتاب است که ازلحاظ روش به کار گرفته‌شده نیز حائز اهمیت است؛ بدین معنا که گفتمان انقلابی در بستر زمان و مکان، با ارجاع به نقلقولهای مستقیم اندیشمندان مطروحه تحلیل میشود.
کتاب حاضر حاوی سه فصل است. در فصل اول، روند تاریخی مهمترین تحولات جهان اسلام طی دو قرن گذشته به ترتیب تاریخی گزارش‌شده است. در فصل دوم، اندیشههای پرچمداران گفتمان انقلابی از میرزای شیرازی تا آیتالله خامنه‌ای، با نقلقولهای مستقیم از آن‌ها تحلیل‌شده و در فصل سوم، مسئله توسعه و گفتمان انقلابی و جمع بندی مباحث، ارائه‌شده است.
فصل اول، به روند سیاسی جهان اسلام در قرن سیزدهم و چهاردهم هـ.ش.می‌پردازد: الف. قرن سیزدهم؛ آغاز دوران زوال و تسلیم ایران و عثمانی، دو قدرت اصلی جهان اسلام در برابر قدرتهای اروپایی، بریتانیا، فرانسه و روسیه است. در این دوره تنشها و جنگهای متعدد ایران با روسیه و بریتانیا، موجبات از دست رفتن بخشهای گستردهای از اراضی ایران در قفقاز و افغانستان شد. از سوی دیگر با ضعف دولت مرکزی؛ مقدمات نفوذ اقتصادی دولتهای اروپایی در بازار ایران فراهم گردید. در این دوره مشروطیت در ایران به پیروزی دست‌یافت، استعمار اروپایی در سراسر جهان اسلام گسترش یافت و شمال افریقا شامل مصر، الجزایر، لیبی، تونس، مراکش و سودان تحت استعمار مستقیم دولتهای اروپایی قرار گرفت. با تجاوز نظامی ارتش بریتانیا و سقوط حکومت مسلمانگورکانی؛ هندوستان به یکی از مستعمرههای بریتانیا تبدیل شد. با انقراض حکومت عثمانی، دولتهای اروپایی به رهبری بریتانیا و فرانسه با تجزیه امپراتوری عثمانی، خاورمیانه عربی را که تا آن زمان بخشی از آن حکومت بود؛ به کشورهای کوچک با مرزهای مصنوعی تقسیم کردند.
ب. روند سیاسی جهان اسلام در قرن چهاردهم هـ.ش. / قرن بیستـم میلادی. در این قرن ساختار قدرت جهانی به‌طورکلی تغییر یافت. با سقوط خلافت عثمانی، منطقه بالکان به واحدهای کوچکی جدا از سرزمینهای اسلامی تقسیم شد. مناطق مسلمان عربی نیز توسط بریتانیا و فرانسه بدون توجه به جغرافیای طبیعی آن‌ها به واحدهای کوچکی مانند عراق، اردن، لبنان، سوریه، سعودی، امارات، بحرین، کویت و قطر تقسیم شد. فلسطین تحت قیمومیت بریتانیا قرار گرفت و در پایان نیمه اول قرن چهاردهم هـ.ش. به اشغال کامل صهیونیست‌ها درآمد. در ایران نیز با سقوط دولت قاجار؛ رژیم پهلوی بر سرکار آمد.
در قرن بیستم، ایران و عثمانی دو قدرت مهم جهان اسلام طی چهارصد سال گذشته، سکولار شدند و غرب‌گرایان بر آن‌ها استیلا یافتند. کمال آتاتورک و رضاخان در ترکیه و ایران، پیشتاز سکولاریـسم منحط غربی در جهان اسلام شدند. با گسترش نفوذ سیاسی - اقتصادی غرب؛ اقتصاد سرزمینهای اسلامی رو به ضعف نهاد و اقتصاد آن‌ها به‌تدریج تک‌محصولی و کمپرادور گردید. با پایان جنگ جهانی دوم، جهان در وهله اول به دو بلوک شرق و غرب به سرکردگی شوروی و آمریکا تقسیم شد و پس از مدتی «جنبش غیرمتعهدها» نیز متولد گردید.
در این قرن نهضت‌های استقلال‌طلبانه در برخی مناطق اسلامی به ثمر نشست. ملت الجزایر در شمال افریقا طی جهادی حماسی بر استعمار فرانسه پیروز شدند و مراکش و لیبی نیز مستقل گردید. در خاور دور؛ اندونزی و مالزی از بریتانیا مستقل شدند و در شبه‌قاره هنـد؛ پاکستان و بنگلادش به‌عنوان دو کشور اسلامی نـوظهور پس از استقلال هند از بریتانیا، درصحنه جغرافیای سیاسی جهان اسلام حضور یافتند.
"استعمار کهن" ساقط شد و «استعمار نوین غربی» جایگزین آن شد. پس از جنگ جهانی دوم قدرتهای اروپایی (فرانسه و بریتانیا) با شکست تدریجی در جهان اسلام، مجبور به عقب‌نشینی شدند و آمریکا به‌عنوان فاتح اصلی جنگ جهانی دوم، میراثخوار استعمار بریتانیا و فرانسه در خاورمیانه شد. در این دوره با پیروزی «نهضت ملی شدن نفت" در ایران و "ملی شدن کانال سوئز" در مصر، بریتانیا شکست خورد.
بدون شک مهمترین تحول دوران‌ساز قرن چهاردهم هـ.ش. پیروزی انقلاب اسلامی ایران بود که با تغییر معادلات قدرت، «گفتمان انقلاب اسلامی» را در سپهر سیاست و فرهنگ روابط بینالملل رهبری کرد. با سقوط اتحاد جماهیر شوروی (۱۹۹۱م.)، بخشی از سرزمینهای اسلامی همچون تاجیکستان، ترکمنستان، ازبکستان، قرقیزستان، قزاقستان و آذربایجان به‌صورت کشورهای مستقل در آسیای میانه و قفقاز ظهور یافتند. در بالکان نیز طی جنگی خونین و وحشتناک؛ سرزمین بوسنی و هرزگوین با رنج بسیار به‌صورت کشوری مستقل از بطن سقوط بلوک شرق سر برآورد. لشکرکشی شوروی به افغانستان و پس‌ازآن ناتـو به رهبری امریکا و بریتانیا؛ در لبنان، افغانستان و عراق با شکست مواجه شد.
در دهـه پایانی قرن ۱۴هـ.ش. جهان اسلام با دو جبهه بلوک غرب و سَلَفی گرایی در حال مبارزه است. سیطره غرب به رهبری آمریکا در خاورمیانه، به یُمن مبارزات ملتها پایان‌یافته، اما غرب همچنان نفوذ اقتصادی - سیاسی - فرهنگی خود را حفظ کرده است. قدرت اقتصادی - نظامی - علمی جهان اسلام رشد کرده و «گفتمان اسلام انقلابی» زنده و در حال جریان سازی فرهنگی و تمدن سازی است. در این دوره جهان اسلام قهرمانان بسیاری داشته، اما در قله گفتمان و عمل انقلابی در جهان اسلام در قرن چهاردهم؛ امام خمینی قامت افراشته‌اند.
در فصل دوم، روند «گفتمان انقلاب اسلامی» با نگاه تاریخی تبیین شده است. «نهضت تنباکو» به رهبری «میرزای شیرازی» علیه استعمار بریتانیا، نقطه عطف تفکر سیاسی جهان اسلام در دو قرن گذشته است. این روند در نهایت به پیروزی انقلاب اسلامی ایران انجامید. انقلاب اسلامی ایران وامدار و میراث دار روند تکاملی اندیشههای انقلابی میرزای شیرازی، سیّد جمال، عبـده، کواکبی، آیتالله نائینی، آخوند خراسانی، شیخ عزالدین قسـّام، سیـّد قطب، اقبال لاهوری، مودودی، دکتر علی شریعتی، امام موسی صـدر، آیتالله سیـّدمحمّدباقر صـدر، آیتالله طالقانی، استاد شهید محمد منتظری، امام خمینی، آیتالله منتظری و آیتالله خامنه‌ای است. "استقلال"، "آزادی"، "عدالت –اجتماعی" و "حاکمیت ارزشهای اسلامی" از شعارهای اصلی این روند تاریخی بود که به‌مرور در اندیشه انقلابی متفکران جهان اسلام بروز و تکامل یافت.
نقطه اوج «گفتمان انقلابی» تحول «نظریه حکومت اسلامی» به «جمهوری اسلامی» است؛ که نظریهای اجتهادی با توجه به زمان و مکان و ارزشهای اسلامی است. این نظریه تجربه عقل بشری در حکومتداری را که به "تفکیک قوا" و «دموکراسی» نائل شده، با ضابطههای حکومت ورزی در قرآن و سنت، در تعامل سازنده قرار داده، از بطن گفتگوی عقل و شرع و مقتضیات زمان و مکان، «نظریه مردمسالاری دینی» یا «جمهوری اسلامی» را ارائه کرده است. در این نظریه که در قانون اساسی ایران آمده، همه ارکان حکومت با رأی مستقیم یا غیرمستقیم ملت انتخاب میشوند و قابل نظارت و عزل هستند. قوانین حکومت نیز نباید مغایر ارزشهای اسلامی نظیر اصول «شـورا» و «عدالت اجتماعی» باشد. "نظریه جمهوری اسلامی"در حال تکامل است و به‌مرور در عمل محک میخورد و به مدد اندیشمندان اصلاح میشود.
فصل سوم، به «توسـعه پایـدار» اختصاص‌یافته و آن را نیاز مبرم جهان اسلام برای «استقلال اقتصادی» و «ساختن جامعه طراز کرامت مسلمانان» معرفی کرده و درعین‌حال انتقاد شده که طی دو قرن گذشته، موضوع توسعه، مشغله اصلی ذهنی و فکری متفکرین انقلابی نبوده است.
در جمع‌بندی کتاب تبیین شده که «سیّد جمال» حدود یکصد و هفتادسال قبل با مجاهدتهای خویش با کاشتن نهال «جنبش بیـداری اسلامی» در جامعه استبدادی و استعمار زده مسلمانان، طریق نوینی برای بازگشت عزت و عظمت اسلامی در دوره معاصر بنیان نهاد. این مسیر طولانی را متفکران برجسته از کشورهای مختلف جهان اسلام با اندیشههای انقلابی خود هدایت نمودند و تکامل بخشیدند. «نهضت تنباکو» در ایران علیه بریتانیا، "نهضت مشروطیت در ایران"، «قیـام عزالدین قسـّام» در فلسطین، "مبارزات ملت الجزایر" علیه فرانسویان و «جنبش مقاومت فلسطین» و «حزبالله لبنان» علیه اشغالگران صهیونیست؛ از نقاط برجسته اندیشه انقلابی در ساحت عمل اجتماعی است. در نیمه دوم قرن چهاردهم هـ.ش. «نهضت بیداری اسلامی» و "اندیشه انقلابی" در قالب «انقلاب اسلامی ایران» به رهبری امام خمینی به ثمر نشست.
"نهضت انقلابی"در جهان اسلام زنده است و هرروز پختهتر و کارآمدتر میشود. امروز «اندیشه انقلابی اسلام» بیش از هر زمان دیگر جهانی شده و در مقایسه با قرن گذشته مسلمانان به مدد «اندیشه انقلابی»، نقش مهمی در روابط بینالملل، ژئوپلیتیک جهان، راهبردهای جهانی، فرهنگ و اقتصاد جهانی و دیپلماسی به دست آورده‌اند. استعمار خارجی شکست‌خورده، اما استعمار نوین، استبداد، فقدان آزادی، عدالت و قسط اجتماعی، فاصله طبقاتی و توسعهنیافتگی همچنان در جهان اسلام زنده است و موضوع مصافهای نسل امروز با نسل فردای جهان اسلام برای ساختن آیندهای بهتر برای امت اسلامی است.
در پایان «کرونولوژی رویدادهای جهان اسلام» طی دویست سال گذشته، طی سی‌وسه صفحه گزارش شده است
منبع: موسسه آینده پژوهی جهان اسلام
نظر خود را اضافه کنید.
ارسال نظر به عنوان مهمان